Jak starożytni Grecy zaprojektowali Partenon, by zachwycał i trwał

Niewiele zabytków na świecie jest bardziej rozpoznawalnych niż Partenon. Usytuowany na wapiennym wzgórzu, które wznosi się około 500 stóp nad Doliną Ilissos w Atenach, ten wyniosły marmurowy kompleks świątynny zbudowany ku czci bogini Ateny przenosi potęgę starożytnej Grecji do współczesnego świata.

Zbudowany w imponującym tempie podczas wielkiego budowlanego projektu z piątego wieku na wzgórzu cytadeli znanej jako Akropol, Partenon miał być nie tylko piękny – został zbudowany, by trwać.

Dzięki wyrafinowanym metodom użytym podczas budowy, Partenon i inne struktury Akropolu przetrwały bombardowania, okupacje, zaniedbania, wandalizm, a nawet trzęsienia ziemi.

Przerwana budowa.

Akropol był zamieszkiwany już w epoce brązu, kiedy Mykeńczycy zbudowali tam duży, otoczony murami kompleks, mający służyć jako siedziba jednego z ich przywódców. W 490 roku p.n.e. Ateńczycy rozpoczęli tam budowę wielkiej świątyni dla Ateny, ale prace trwały jeszcze, gdy perskie siły zdobyły Ateny dziesięć lat później i zniszczyły świątynię razem z niemal każdą inną strukturą na Akropolu.

W 447 roku p.n.e., po tym jak Ateny poprowadziły koalicję greckich miast-państw do zwycięstwa nad Persami, wielki ateński wódz i polityk Perykles zlecił rozpoczęcie kolejnej budowy na cytadeli.

„Ateny za czasów Peryklesa pragnęły promować się jako największe spośród greckich miast” – mówi Jeffrey Hurwit, emerytowany profesor historii sztuki i filologii klasycznej na Uniwersytecie Oregonu oraz autor książki Athenian Acropolis. Przez około 50 lat program budowlany Peryklesa przyniósł nie tylko wielką świątynię Ateny Parthenos („Ateny Dziewicy” po grecku), ale także Propyleje – bramę wjazdową na Akropol, oraz dwie mniejsze świątynie: Erechteion i Świątynię Ateny Nike.

„Na Akropolu czczono kilka różnych obliczy Ateny” – tłumaczy Hurwit. „Erechteion jest tak naprawdę ostatnią świątynią dla Ateny Polyas, czyli Ateny, strażniczki miasta. Świątynia Ateny Nike poświęcona jest Atenie w jej roli wojowniczej bogini, broniącej Aten. To wciąż ta sama bogini, ale czczona na różne sposoby i w różnych postaciach”.

Wspaniale odmienny Partenon.

Budowa Partenonu rozpoczęła się w 447 roku p.n.e. Jego projekt przypisywany jest dwóm architektom, Iktinosowi i Kallikratesowi, oraz rzeźbiarzowi Fidiaszowi. Wyszukane techniki użyte przy budowie świątyni (która połączyła styl dorycki i joński klasycznej architektury greckiej, tworząc oszałamiający efekt.) były i są podziwiane przez starożytnych i współczesnych oglądających.

Chociaż Partenon wydaje się być idealnie prosty i symetryczny, w rzeczywistości jest delikatnie zakrzywiony, począwszy od fundamentu, przez stopnie i kolumnady, aż po dach. Nie było to skutkiem osiadania bloków w czasie, ale celowo stworzonym efektem przez budowniczych świątyni – poprzez techniki takie jak ścinanie lub skośne ustawianie bloków na stopniach, lekkie nachylenie kolumn wewnętrznych do środka i minimalne pogrubienie kolumn w narożnikach. Ponadto, kolumny mają delikatne uwypuklenie w pobliżu środka, znane jako entazis.

Rzymski architekt Witruwiusz argumentował, że takie udoskonalenia zostały wprowadzone w celu przeciwdziałania efektom złudzenia optycznego: gdy patrzy się na prostą linię z odległości, wydaje się ona „opadać”, podczas gdy zakrzywienie świątyni neutralizowałoby tą iluzję. Jednak Hurwit sugeruje inną, bardziej artystyczną motywację tych udoskonaleń.

„Budynek tak duży jak Partenon, który byłby idealnie prosty, z idealnie poziomymi i pionowymi liniami, wydawałby się mniej interesujący wizualnie niż budynek, który posiada te odchylenia, w początkowej fazie zauważane raczej niż widziane lub doświadczane” – mówi. „W ten sposób wydaje się bardziej dynamiczny. Partenon to budynek, ale prawie rzeźba”.

Zbudowany być trwać.

Partenon został prawdopodobnie ukończony w 438 roku p.n.e., gdy wewnątrz została umieszczona olbrzymia statua Ateny Parthenos wykonana z złota i kości słoniowej. Cała budowa zajęła zaledwie dziewięć lat. Propyleje, brama do Akropolu, została zbudowana jeszcze szybciej – w pięć lat.

„Z naszej perspektywy budowa tych budynków była bardzo, bardzo szybka” – zauważa Hurwit. „Plutarch, który napisał biografię Peryklesa, wspomina, jak niezwykle szybka była budowa budynków programu budowlanego Peryklesa. To imponowało ludziom już w starożytności”.

Mimo śmierci Peryklesa w 429 roku p.n.e., projekt budowlany, który rozpoczął, został ukończony po jego śmierci. Po 1000 lat trwania jako centrum religijne Aten, Akropol został przekształcony w miejsce chrześcijańskiego kultu w V wieku n.e. pod panowaniem Rzymian i Bizantyjczyków. Po zdobyciu przez Osmanów w XV wieku, był wykorzystywany jako meczet. W chwili uzyskania przez Grecję niepodległości w XIX wieku budynki na Akropolu były ciężko uszkodzone, ale wciąż stały.

Partenon i inne struktury okazały się wyjątkowo odporne na trzęsienia ziemi. Hurwit mówi, że przetrwały wcześniejszy test, kiedy trzęsienie ziemi wstrząsnęło Atenami w 426 roku p.n.e., przesuwając kolumny o ułamek cala, ale pozostawiając strukturę nietkniętą.

W 2015 roku, panel inżynierów podczas warsztatu, dotyczącego współczesnych interwencji w zabytki Akropolu ateńskiego, doszedł do wniosku, że modułowe kolumny użyte do budowy Partenonu i innych struktur zostały celowo zaprojektowane z „doskonałymi właściwościami sejsmicznymi” – jak powiedział jeden z inżynierów dla Greek Reporter podczas otwarcia warsztatu.

Dzięki wielkim osiągnięciom inżynieryjnym i artystycznym ambitna wizja Peryklesa dotycząca Akropolu przetrwała, stając się najbardziej znanym symbolem złotego wieku starożytnej Grecji.

„Sam Pericles twierdził, że Ateny to «szkoła Hellady», szkoła Grecji” – mówi Hurwit. „Akropol był wielką klasą tego wysiłku promowania Aten jako największego ze wszystkich greckich miast i ateńczyków jako najlepszych ze wszystkich Greków”.