Dlaczego aksolotle wydają się być wszędzie — poza jednym jeziorem, które zwą domem

Zdjęcie: Stephen Dalton/Avalon.red/Alamy Stock Photo

CNN — Naukowiec dr Randal Voss otrzymał okazjonalną przypominajkę, że pracuje z kimś pokroju supergwiazdy. Kiedy Voss organizuje wydarzenia niosące pomoc potrzebującym wraz ze swoim laboratorium, napotyka ludzi, którzy są chętni zapoznać się z jego obiektami badań: wodnymi salamandrami nazywanymi aksolotlami (lub ambystomami meksykańskimi).

Fani płazów powiedzieli Vossowi, że znają te zwierzęta z internetu, karykatur, czy też przytulanek, wykrzykując przy tym „»One są takie urocze, kochamy je«” — powiedział Voss, profesor neuronauki na Uniwersytecie Kentucky College of Medicine. „Ludzi do nich ciągnie”.

Spójrzcie tylko na aksolotla, a łatwo zobaczycie, dlaczego jest taki popularny. Z jego szerokimi oczami, odwróconymi ustami i pasteloworóżowym ubarwieniem aksolotl meksykański wygląda radośnie oraz nieco jak muppet.

Aksolotle gwałtownie wzrosły w popkulturowej sławie, po części dzięki dodaniu ich do gry wideo Minecraft w 2021 roku. Te nietypowe salamandry są teraz wszędzie — od naszywek dla harcerek po termofory. Jednak jest coś więcej w aksolotlach niż spojrzenie im prosto w oczy: ich historia jest jedną z naukowych odkryć, eksploatacją przyrody oraz pracy na rzecz zrekonstruowania ludzkiego połącznia z naturą.

Naukowa tajemnica

Aksolot to słowo pochodzące z Nahuatl, rdzennego meksykańskiego języka mówionego przez Azteków oraz obecnie w przybliżeniu przez 1,5 miliona ludzi. Zwierzęta te zostały nazwane po azteckim bogu Xolotl, który mawiano, że przemienił się w salamandrę. Oryginalna wymowa w języku Nahuatl to „AH-show-LOAT”. W języku angielskim natomiast „ACK-suh-LAHT-uh!” jest powszechnie używane.

Aksolotle są przedstawicielami klasy zwierząt zwanych płazami, do której należą również żaby. Płazy składają swoje galaretowate jaja w wodzie, a z jaj wykluwają się do stanu larwalnego pozostając w zbiorniku wodnym. (U żab te larwy nazywane są kijankami.)

Większość płazów, kiedy osiągnie dojrzałość, jest w stanie przenieść się na ląd. Odkąd oddychają — po części poprzez pochłanianie tlenu przez swoją wilgotną skórę — mają tendencję do pozostawania w pobliżu wody.

Aksolotle jednak nigdy nie kończą metamorfozy do lądowej postaci dorosłego osobnika i całe życie spędzają w wodzie.

„Utrzymują swój młody wygląd przez cały ciąg życia” — powiedział Voss. „Są nastolatkami, przynajmniej z wyglądu, dopóki nie umrą”.

Meksykańskie jezioro Xochimilco jest jedynym miejsce, gdzie aksolotle meksykańskie mogą być znalezione w dziczy. Wykonany przez ludzi rolniczy system pływających wysp, zwany chinampa, zapewniał kiedyś prosperujące siedlisko dla obecnie zagrożonych wyginięciem płazów.

Źródło zdjęcia: Hector Vivas/Getty Images

Charakterystyczną cechą wiecznie młodego wyglądu aksolotlów są ich falbankowe zewnętrzne skrzela, które pomagają im oddychać w ich podmokłych domach — jedyne miejsce, w którym zostały znalezione w dziczy to jezioro Xochimilco w mieście Meksyk.

Jest to trochę naukową tajemnicą, dlaczego aksolotle nie przekształcają się w dorosłe osobniki, lądowe wersje siebie. Jedna hipoteza, według dr Luisa Zambrano, profesora zoologii na Uniwersytecie National Autonomous w Meksyku, jest to, że środowisko jeziora Xochimilco miało wystarczająco zasobów dla salamandr, którym „było o wiele lepiej nie zużywać energii na przekształcenie się, a pozostanie w jeziorze”.

Jezioro Xochimilco, o powierzchni około 16 km² jest wyjątkowym akwenem, naturalnie odwodnionym zlewiskiem z delikatnie słoną wodą. Ponad 1000 lat temu ludzie Xochimilca wynaleźli wykonany przez ludzi system rolniczy pływających wysp nazywany chinampa. System chinampa, z jego kanałami odwadniającymi otaczającymi wyspy jest wciąż używany przez rolników nazywanymi dzisiaj chinamperos. Wyspy zapewniały siedliska i kryjówkę dla aksolotlów, które prosperowały wśród chinampasów od 1000 lat.

Jednak chinampasy jeziora Xochimilco już dłużej nie prosperują, tak samo jak salamandry. „Problemy zaczęły się na początku XX wieku” — powiedział Zambrano.

Problemy aksolotlów meksykańskich

W miarę jak miasto Meksyk rosło i stawało się bardziej uprzemysłowione, potrzeba za wodą sprowadziła pompy i rury do jeziora, a w ostateczności „był to jakby zły, śmierdzący staw z zepsutą wodą” — powiedział Zambrano. „Wszystkie nasze wodne stworzenia cierpią z powodu kiepskiej jakości wody, jednak płazy cierpią bardziej, ponieważ muszą oddychać przez skórę”.

Aby dodać problemów aksolotlom, inwazyjne gatunki ryb, takie jak karpie czy tilapie zostały wprowadzone do jeziora, w którym żywią się jajami aksolotlów. Trzęsienie ziemi w 1985 roku w mieście Meksyk dodatkowo wysiedliło tysięcy ludzi, którzy znaleźli sobie nowe domy w obszarze wokół jeziora, co przyczyniło się dalej do zniszczenia siedliska aksolotlów meksykańskich.

Te zsumowane zagrożenia doprowadziły do katastrofalnego spadku populacji aksolotlów. Według Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody, w dziczy pozostało mniej niż 100 dorosłych osobników aksolotlów meksykańskich. Ten gatunek uznawany jest za krytycznie zagrożony wyginięciem.

Pływający wokół zbiornika aksolotl w Muzeum Aksolotlów i Centrum Ochrony Płazów (Axolotl Museum and Amphibians Conservation Centre) w mieście Meksyk w lutym. Gatunek jest uznawany za krytycznie zagrożony wyginięciem.

Źródło zdjęcia: Daniel Cardenas/Anadolu/Getty Images

Podczas gdy dzikie aksolotle jeziora Xochimilco zbliżały się do bliskiego wymarcia, niezliczone aksolotle były rozmnażane dla laboratoriów naukowych i dla handlu zwierzętami. „Aksolotle przede wszystkim pomogły w założeniu obszaru eksperymentalnej zoologii” — powiedział Voss.

W 1864 roku oficer armii francuskiej przywiózł z powrotem do Europy żywe aksolotle, gdzie naukowcy byli zszokowani odkryciem tego, że te pozornie młode wodne salamandry były zdolne do reprodukcji. Od tamtej pory naukowcy na całym świecie badali aksolotle i ich DNA, aby dowiedzieć się o nietypowej metamorfozie salamander (lub jej braku), tak samo jak ich zdolności do odrostu uszkodzonych części ciała.

W dodatku do ich funkcji w laboratoriach, aksolotle stały się popularne w egzotycznym handlu zwierzętami (pomimo tego, że nielegalne jest ich posiadanie w Kalifornii, Maine, New Jersey i Waszyngtonie). Jednakże aksolotle, które można znaleźć w sklepach zoologicznych różnią się od ich dzikich krewnych w jeziorze Xochimilco. Większość dzikich aksolotlów jest ciemno-szarawo-brązowa. Słynne różowe aksolotle — tak samo jak inne warianty kolorów, takie jak biały, niebieski, żółty i czarny — są genetycznymi anomaliami, które są rzadkie w dziczy, jednak są one selektywnie rozmnażane dla handlu zwierzętami.

Na dodatek „większość zwierząt w zwierzęcym handlu ma bardzo małą wariacje genetyczną” — powiedział Zambrano. Aksolotle trzymane jako zwierzęta domowe mają tendencje do braku szerokiego przepływu rozmaitych genów, które tworzą zdrową populację w dziczy. Oznacza to, że kryzys zagrożenie wymarciem aksolotlów nie może być po prostu rozwiązany poprzez wyrzucenie aksolotlów traktowanych jako zwierzęta domowe do jeziora Xochimilco. (Dodatkowo, takie aksolotle najprawdopodobniej nie radziłby sobie dobrze z kiepskim stanem siedlisk w jeziorze).

Sława i pech

Trudności z jakimi borykają się żyjące w dziczy aksolotle są niemalże diametralnie przeciwne do ich popkulturowej sławy, na którą natrafiły w ostatnich latach. Aksolotle uchwytywały ludzką wyobraźnie od wieków — tak samo jak udokumentowana funkcja w azteckiej religii i historiach — lecz wczesny XXI wiek wydaje się być dla nich apogeum. Aksolotl zdobi meksykański banknot o nominale 50 peso. Istnieją także pokemony inspirowane aksolotlami, a komentatorzy Reddita zauważyli, że kreacja Szczerbatka z serii filmów Jak Wytresować Smoka bardzo przypomina aksolotla.

Dodanie aksolotlów do Minecrafta w 2021 roku odnotowało porządnie niewielki wzrost w wyszukiwarkach Google za tymi zwierzętami, a media społecznościowe uczyniły dla ludzi łatwiejszym uzyskanie dostępu do zdjęć i filmów z salamandrami, w szczególności tymi fotogenicznie różowymi, często trzymanymi jako zwierzęta domowe.

Handel aksolotlami domowymi nie szkodzi bezpośrednio dzikiej populacji, gdyż dzikie salamandry nie są nielegalnie łowione czy zabieranie z jeziora Xochimilco. Zambrano powiedział jednak, że wszechobecność aksolotlów w popkulturze i sklepach zoologicznych może sprawiać, że ludzie przypuszczają, że skoro aksolotle „żyją we wszystkich zbiornikach na całym świecie, to nie są one w niebezpieczeństwie”.

Obrazki z aksolotlami pojawiły się wszędzie, wliczając w to jedno ze stworzeń w ich naturalnym siedlisku na meksykańskim banknocie o nominale 50 peso.

Źródło zdjęcia: AmericanWildlife/iStockphoto/Getty Images

Zambrano pracuje nad ochronię aksolotlów meksykańskich od ponad dwóch dekad. To do pewnego stopnia nietypowe wyzwanie — powiedział Zambrano — ponieważ aksolotle żyją tak blisko tak wielu ludzi, więc odpowiedzią w celu ratowania ich, nie jest po prostu utworzenie ochrony dzikiej przyrody i trzymanie ludzi z daleka.

„Musimy być pomysłowi w mniemaniu nowych metod przywracania, elastyczności i poedjmowania zrównoważonych decyzji” — powiedział Zambrano.

Te nowe praktyki wliczają wysiłek pomocy, który celuje w „synergie pomiędzy wiedzą miejscową, a wiedzą naukową” — powiedział Zambrano, zwłaszcza pośród chinamperos, których rodziny przez pokolenia uprawiały rolę na wsypach jeziora Xochimilco.

Rozległy powrót do systemu chinampa — powiedział Zambrano — byłby korzystny dla aksolotlów meksykańskich, ponieważ zapewniłby dla salamander czystszą przestrzeń siedliska niż obecne bardziej zapewniane zastosowania przemysłowe. 

Taki wysiłek wymagałby zmian w polityce, lecz według Zambrano, ogólnoświatowy entuzjazm aksolotlami mógłby wzmocnić taką kampanię. Ludzie którzy je kochają, mogą nawet symbolicznie zaadoptować aksolotla, aby pomóc ufundować programy ochronnne. Sprawienie, że ludzie rozpoznali, to że ich ulubione, przyjazne z twarzy salamandry nie istnieją tylko w pustce internetu, lecz w prawdziwym świecie, gdzie stawiają czoła okropnym wyzwaniom dotyczącym ochrony — powiedział Zambrano — jest „ogromnym osiągnięciem”.