Aranese: mało znany język Hiszpanii

Geograficznie hiszpańska Val d'Aran powinna być częścią Francji, ale nie jest ani francuska, hiszpańska, ani katalońska w kulturze, historii, a nawet języku.

Granice w Pirenejach mają być proste. Po południowej stronie pasma górskiego jesteś w Hiszpanii. Po stronie północnej jesteś we Francji. Odwiedź jednak Val d'Aran, a geopolityka przybiera bardziej skomplikowany obrót. 

Val d'Aran znajduje się po złej stronie gór. Geograficznie ta mała górska dolina z populacją 10 000 osób powinna znajdować się we Francji. Ale Val d'Aran jest jedyną społecznością w przyległych granicach Hiszpanii, która znajduje się na północnych zboczach Pirenejów. Oficjalnie Val d'Aran znajduje się w granicach administracyjnych Katalonii, ale pomimo tego, że przez wieki znajdowała się pomiędzy większymi królestwami i państwami narodowymi, Val d'Aran nigdy nie wyrzekła się swojej lokalnej tożsamości. Kluczem do tej tożsamości jest język aranese, który obok katalońskiego i hiszpańskiego jest oficjalnie uznawany za trzeci język Katalonii.

„Jesteśmy Aranesemi, ponieważ mówimy w aranese”, powiedział z pasją Jusèp Loís Sans Socasau, kiedy wszedłem do jego biura w Vielha, stolicy Val d'Aran. Był początek grudnia i warstwa śniegu gęstniała, gdy dolina przygotowywała się do sezonu narciarskiego.

„Aranese to język naszej doliny” – dodał Sans Socasau. „I to język naszej kultury”.

Sans Socasau jest prezesem Instytutu d'Estudis Aranese (Instytutu Studiów Aranese), a jego biuro było pełne rękopisów historycznych oraz słowników i powieści aranese.

 „Aranese to język oparty na romańskich podstawach” – wyjaśnił, gdy rozgrzewałem się przy świeżej kawie. „Jest bardzo zbliżony do łaciny, ale ewoluował zupełnie inaczej niż hiszpański i francuski”.

Aranese jest odrębnym dialektem języka oksytańskiego, który w czasach średniowiecznej świetności używany był od Pirenejów do Piemontu, położonego na terenie dzisiejszych północnych Włoch. „To było terytorium języka oksytańskiego” powiedział z dumą Sans Socasau, wskazując na historyczną mapę. „A to było terytorium Trubadurów”.

W XI i XII wieku w całej Europie nastąpiła eksplozja poezji oksytańskiej. Język ten był szeroko rozpowszechniany przez Trubadurów, poetów i pisarzy mówiących po prowansalsku, którzy komponowali i wykonywali średniowieczne romanse. Nawet Ryszard I z Anglii – lepiej znany jako Ryszard Lwie Serce i który posiadał ziemie we Francji – mówił prowansalskim jako pierwszym językiem (jego matka, Eleonora z Akwitanii, pochodziła z regionu prowansalskiego). Jednak w późniejszych wiekach prowansalski został zastąpiony innymi językami, a w południowej Francji, gdzie wciąż żyją dziesiątki tysięcy osób posługujących się prowansalem, język ten nigdy nie został uznany za oficjalny ani objęty ochroną rządową.

W Val d'Aran język prowansalski przetrwał jako Aranese, a dane rządowe sugerują, że około 4000 mieszkańców Val d'Aran – około 40% populacji – potrafi czytać, pisać i mówić w języku aranskim.

Pomimo zakazu oraz reżimu Francisco Franco, który trwał aż do śmierci dyktatora w 1975 r., Aranese zostało oficjalnie uznane, gdy Val d'Aran uzyskał autonomię przez rząd kataloński w 1991 r. A w 2010 r. Aranese zostało ogłoszone jako współ- oficjalny obok hiszpańskiego i katalońskiego, nie tylko w Val d'Aran, ale w całej Katalonii.

Dzieci w wieku szkolnym w Val d'Aran uczą się w Aranese; istnieje bogactwo literatury i artykułów aranese; a audycje radiowe i programy informacyjne są nadawane w tym języku. „Język nadal żyje w naszej dolinie”, powiedział Sans Socasau, którego córka podróżuje po Europie, śpiewając i pisząc piosenki wyłącznie w języku aranese. „I to jest jedyne miejsce, gdzie język jest chroniony, gdzie jest oficjalny”.

Ponieważ Val d'Aran jest oddzielona od reszty Hiszpanii przez Pireneje, moja sześciogodzinna zimowa jazda autobusem z Barcelony była możliwa tylko dzięki 5-kilometrowemu tunelowi przez góry, który został otwarty w 1948 roku. Kiedy przejechałem szczyty gór, które otaczały Vielha, były one pokryte śniegiem, podczas gdy dwuspadowe dachy budynków wyraźnie różniły się od płaskich dachów stolicy Katalonii. Biorąc wszystko pod uwagę, „odległy” wydawał się dobrym deskryptorem i z pewnością, pomyślałem, to odosobnienie było przyczyną przetrwania języka aranese.

Val d'Aran zawsze była miejscem handlu. To dolina komunikacji, a nie izolacji

Carla del Valle, znawczyni mediewistyki i dyrektor Musèu dera Val d'Aran, powiedziała mi inaczej. „Tradycyjnie mówi się, że Val d'Aran jest miejscem odizolowanym i dlatego zachowaliśmy naszą wyjątkową kulturę” – powiedziała. „Ale to nieprawda, ponieważ Val d'Aran zawsze była miejscem handlu. To dolina komunikacji, a nie izolacji”.

Del Valle – której nazwisko oznacza „z doliny” – wyjaśniła, jak Aranese przetrwało pomimo wpływów innych języków, których w Val d'Aran jest wiele. Del Valle, jak większość Arańczyków, których spotkałem w dolinie, jest poliglotą. Żartowała, że ​​mówiła w czterech i pół językach: aranese, katalońskim, hiszpańskim, angielskim i trochę po francusku.

W muzeum tablice informacyjne zostały napisane w trzech językach: arańskim, katalońskim i hiszpańskim. Wyświetlane obok siebie, podobieństwa i różnice między trzema językami romańskimi stały się bardziej widoczne. Najbardziej oczywista różnica dotyczyła przyimków. Na przykład fraza „Artistic Legacy” została napisana w języku hiszpańskim jako „El Legado Artistico”. W języku katalońskim nazywano to „El Llegat Artistic”, podczas gdy w Aranese było to „Eth Legat Artistic”.

Del Valle wyjaśniła, że zanim zbudowano tunel łączący Val d'Aran z Hiszpanią, Arańczycy zawsze szukali we Francji handlu. Do XVIII-wiecznej rewolucji francuskiej Val d'Aran była również administrowana religijnie przez biskupów z diecezji Saint-Bertrand-de-Comminges we Francji.

Jednak politycznie Val d'Aran od wieków była powiązana z hiszpańskimi królestwami, które zawsze chciały podbić bramę Katalonii. Zaciekle niezależna Val d'Aran grała przeciwko większym królestwom i zawsze przysięgała wierność władcy, który dawał dolinie najwięcej przywilejów. 

W 1313 roku Val d'Aran podpisała Querimonia, podobny do Magna-Carta dokument, który przyznał dolinie pół-niepodległość. 

Querimonia została wykorzystana w 1991 roku, kiedy po włączeniu do Katalonii w XIX wieku Val d'Aran ponownie odzyskała swoje historyczne prawo do samodzielnego panowania.

„To wszystko jest jak gra o tron” powiedziała del Valle ze śmiechem. „Historię Val d'Aran można uprościć do walki, a następnie negocjacji. Zawsze staramy się pozostać niezależni. Ale nie odnieśliśmy takiego sukcesu jak Andora. Odnieśli tam sukces i nadal są niezależni. A teraz płacą mniej podatków od nas!”

Flaga Arańczyków dumnie powiewała przed biurami Conselh Generau d'Aran, samorządu lokalnego, gdzie spotkałem się z Juanem Manuelem Morellem, który pracuje dla lokalnej rady turystycznej. Wyjaśnił, jak geografia nie tylko ukształtowała historię Val d'Aran, ale także ukształtowała to, co to znaczy być Aranese.

„Tutaj wszystko kręci się wokół gór i śniegu” – powiedział Morell. W Val d'Aran panuje klimat atlantycki, a nie śródziemnomorski, co jest wynikiem tego, że rzeka Garona przepływa przez dolinę podczas długiej podróży do Bordeaux, gdzie ostatecznie wpada do Oceanu Atlantyckiego. „Val d'Aran to jedyna w całej Katalonii dolina skierowana w stronę Atlantyku” – dodał. – A to cię wyróżnia”.

Aby osobiście poznać kulturę górską regionu, Marta Peruga, która pracuje w biurze informacji turystycznej w Vielha, poleciła odwiedzić wioskę Bagergue, która na wysokości 1424 m jest najwyżej położoną wioską w Katalonii. „Wysiądź z autobusu w Salardu”, powiedziała mi. „Następnie wybierz się na szlak pieszy do Bagergue. To piękny spacer, nawet w śniegu, a na szczycie można spróbować sera!”

Jednak szlak turystyczny został zasypany śniegiem, kiedy wyskoczyłem z autobusu. Bez rakiet śnieżnych i nart biegowych wybrałem zamiast tego dwukilometrową asfaltową drogę. Kościoły wznoszą się wysoko nad każdą wioską w Val d'Aran, a jeden stał przy wejściu do Bagergue. Zbudowane w lokalnym stylu romańskim, który był popularny w średniowieczu, kościoły Val d'Aran były budowane nie tylko jako miejsca kultu, ale jako zamki, wieże strażnicze i fortyfikacje zaprojektowane do ochrony granicy.

Bagergue jest domem dla najwyżej położonego sklepu z serami w Katalonii, gdzie lokalni producenci ożywili tradycyjny górski przepis, który odzyskał popularność w całej Val d'Aran. Podczas gdy świadectwem pogody i kultury alpejskiej, wioski, które mijałem, aby dotrzeć do Bagergue – Salardu i Unha – miały muzeum poświęcone eksploracji Pirenejów i muzeum poświęcone wyłącznie śniegowi. Morell powiedział, że aż 92% gospodarki doliny opiera się na turystyce: turystyka piesza, kolarstwo górskie i rafting latem; a zimą sporty śnieżne. Pomimo oficjalnego statusu i ochrony prawnej, Sans Socasau wspomniał, że rosnąca turystyka i imigracja w Val d'Aran spowodowała powolne wypieranie Aranese przez większe języki, takie jak hiszpański. „Za mało ludzi mówi po aranese”, powiedział Sans Socasau. „Tylko około 20% mieszkańców Val d'Aran posługuje się tym językiem regularnie, w domu. Język jest zagrożony, a za 20 lub 30 lat może nawet nie istnieć”. Del Valle widzi rzeczy inaczej. Nawet jeśli mówi po hiszpańsku lub katalońsku jako sposób komunikowania się z turystami, lub nowoprzybyłymi, mówi również po arańsku w pracy i wie, że drugie pokolenie rodzin migrantów osiedlających się w Val d'Aran uczy się i naucza po arańsku w szkole. Rzeczywiście, rząd szacuje, że około 80% ludzi mieszkających w dolinie rozumie język arański, nawet jeśli nie zawsze w nim mówi.

„Jeśli porozmawiasz z prezesem stowarzyszenia języka aranese”, powiedziała mi del Valle, „powie, że aranese niedługo umrze. Ale aranese jest językiem urzędowym w całej Katalonii. To daje naszemu językowi pewną siłę, a nawet jeśli możemy mówić po katalońsku lub hiszpańsku w dolinie, aby się zrozumieć, nie sądzę, aby aranese było zagrożone, przynajmniej nie w najbliższym czasie”.