Co się dzieje przed Murem? Wczoraj, Dziś, Jutro – Część I

Zdjęcie: Kiro Popov/Shutterstock 

Miejsce, przez które dziennie próbuje się przedostać dziesiątki osób, szukających szansy na nowe życie. Dlaczego dochodzi do momentów, w których giną żołnierze i migranci? Dlaczego ten temat jest na tyle szokujący i skomplikowany? Aby zrozumieć kryzys, w jakim migracji w Europie, szczególnie widoczny na granicy wschodniej, trzeba cofnąć się do historii-do determinantów, które ukształtowały aktualny przepływ ludności na kontynencie. Potrzebna jest dokładna analiza definicji migracji, jak wpisuje się ona w prawo międzynarodowe i jak może warunkować przyszłą politykę. Kim jest człowiek migrujący, dlaczego ludzie się przemieszczają, jaka jest przyszłość europejskiego kontynentu? - pytania konieczne, by zrozumieć problematykę kryzysu migracyjnego i jego efektu na przyszłe pokolenia. 

Definicja migracji

W naturze człowieka przemieszczanie się pełni jedną z głównych funkcji istnienia. Koczowniczy tryb życia już od czasów prehistorii był nieodłączną częścią ludzkiej rutyny. Aby zapewnić własny dobrobyt, potrzebna była zdolność do adaptowania się w nowym otoczeniu, do zmiany i poszukiwania własnego dla siebie miejsca. Szybko można dojść do wniosku, że przez tysiące lat potrzeba przemieszczania się ewoluowała, aczkolwiek główne jej założenia nie uległy zmianie. W zależności od okresu, migracja miała inną charakterystykę, skalę oraz efekty. Szeroko uznawaną definicją migrowania jest liczba osób, zmieniających swoje miejsce pobytu z danej przyczyny, na dany okres. Dokładniej można powiedzieć, że migracje odnoszą się do liczby migrantów, ludzi, którzy zmieniają swoje miejsce zamieszkania z lub do danego obszaru w danym okresie. Przyczyny migracji są różne. Mogą one być dobrowolne - kiedy osoba migrująca bazuje swoją decyzje o opuszczeniu danego kraju na podstawie czynników głównie ekonomicznych oraz niedobrowolne - kiedy przemieszczenie się jest głównym determinantem przetrwania. Trzeba mieć na uwadze, że w większości przypadków powody migracji są różnorodne, mieszają się i wzajemnie na siebie oddziałują. W przypadku migracji dobrowolnej, ludzie swoją decyzje o zmianie miejsca przebywania bazują na przyszłych perspektywach. W Europie bardzo częstym przykładem migracji są zarobkowe. 

W wypadku wysokiego bezrobocia, złych standardów pracy oraz generalnej trudnej sytuacji gospodarczej państwa, ludzie w większym stopniu zaczynają być przyciągani wyższym standardem życia, możliwościami edukacyjnymi. Migracje niedobrowolne często swoje podłoże mają w czynnikach społeczno-politycznych. W państwach, gdzie codziennością są prześladowania na tle religijnym, etnicznym, rasowym, kulturowym i politycznym są de facto determinantami przymusowego opuszczenia kraju. W sytuacji wojny, konfliktu, łamania praw człowieka, osoby zagrożone niebezpieczeństwem nie mają innego wyboru oprócz ucieczki. Ważnym czynnikiem migrowania, który szczególnie w dzisiejszych czasach ma diametralne znaczenie, jest przepływ ludności warunkowany zmianami klimatu oraz strukturą demograficzną regionów. Stosunkowo młoda populacja kraju, w porównaniu do starzejącego się społeczeństwa daje lepsze możliwości na przyszły rozwój państw. W państwach, gdzie przyrost naturalny staje się głównym bodźcem do przeludnienia często wyżej wspomniane czynniki oddziałują na jeszcze większą skalę, zmuszając ludzi do migracji. Co raz częstsze katastrofy klimatyczne, brak dobrych i bezpiecznych warunków do życia z nich wynikających sprawiają, że w miejscach mniej dotkniętych klęskami naturalnymi osiedla się co raz więcej osób. 

MIGRACJA W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM 

Po Drugiej Wojnie Światowej, która diametralnie zmieniła relacje międzypaństwowe, zaczęły się rozmowy dotyczące szeroko pojętych praw ludzkich. Sporządzenie powszechnie obowiązujących norm miało na celu niedopuszczenie do kolejnego kataklizmu na skalę światową, otworzenie możliwości globalnej współpracy w kreowaniu rzeczywistości dla przyszłych pokoleń.                                       

W uchwalonej w 1948 roku Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych pojawiają się jedne z pierwszych w prawie międzynarodowym informacje, na temat przemieszczenia się ludzi między obszarami. Artykuł 13 cytowanej deklaracji międzynarodowej jest opisany w następujących słowach:  

1. Każdy człowiek ma prawo swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania w granicach każdego Państwa. 

2. Każdy człowiek ma prawo opuścić jakikolwiek kraj, włączając w to swój własny i powrócić do swego kraju. 

Wymienione punkty pokazują, że naturalnym prawem człowieka jest zdolność do przemieszczania się w swobodzie, posiadania możliwości wyboru i najważniejsze - wolności. Oczywiście, patrząc na realia - zasady wprowadzone przez deklarację nie były i nadal nie są stosowane prawidłowo. Problematyką, która często pojawia się w prawie międzynarodowym jest status uchodźcy oraz jego ko-relacje z migrantami. Wielu ludzi uważa, że wspomniane określenia można używać zamiennie. Przez niedokładnie określonej definicji „migranta” trudno jest wyłapać różnicę między tymi słowami. Jednym z pierwszych wiążących prawnie dokumentów o statusie uchodźców na arenie międzynarodowej można znaleźć Konwencji Dotyczącej Statusu Uchodźców, sporządzonej w Genewie w 1951. Sama preambuła tekstu nawiązuje do poprzednich deklaracji, odnoszących się bezpośrednio do praw człowieka. Traktuje te teksty jako podstawę, a w swojej treści w znaczący sposób rozwija prawa uchodźców, politykę azylową oraz migracyjną, którą muszą przestrzegać państwa. Według wspomnianej deklaracji, terminem uchodźcy określa się osobę, która  na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa, albo która nie ma żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń, poza państwem swojego dawnego stałego zamieszkania nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa. 

Na podstawie tej definicji można stwierdzić, że uchodźcy zaliczają się do migracji niedobrowolnej, co analogicznie również czyni ich migrantami. Czy w takim razie uchodźcą i migranta przysługują dokładnie te same prawa i czy można ich traktować „na równi” w prawie międzynarodowym? Często, gdy decydenci na arenie międzynarodowej mówią o masowych migracjach, odnoszą się do migrantów i uchodźców jako jednej całości, marginalizując de facto powody ich przemieszczania się. W takich momentach może dochodzić do dyskursów, w których to migranci dobrowolni niejako zagłuszają potrzeby prawne osób uciekających przed prześladowaniami. Doprowadzić to może do pewnego stopnia nieporozumień w stosowaniu prawa. Uchodźcą przysługują specjalne prawa, wynikające z przymusowej migracji, natomiast osobą, które dobrowolnie emigrują, przysługują fundamentalne prawa człowieka. Każdy człowiek, który się przemieszcza ma prawo do bezpieczeństwa. Dzisiaj zrozumienie fundamentalnych praw człowieka, w tym swobodnej migracji, jest kluczowe, aby móc funkcjonować w zglobalizowanym społeczeństwie. Rzeczywistość jednak pokazuje, że w stosunkach międzynarodowych temat migrantów i uchodźców nadal jest nierozumiany. Co raz większe przepływy ludności, nielegalne przekraczania granic, eskalacje konfliktów międzypaństwowych powodują, że temat migracji staje się wręcz nacechowany negatywnie. 

Znaczne migracje w Europie i na świecie po II wojnie światowej

Po okupacji w latach 40. XX wieku świat stanął przed ogromnym kryzysem ekonomicznym, nowymi reżimami politycznymi i dwubiegunowym wyścigiem zbrojnym. Od 70 lat jesteśmy świadkami migracji na skalę, której kulminacja dzieje się na naszych oczach, a jej konsekwencje będą nam towarzyszyć przez następujące dekady.  Aktualnie, globalna liczba osób uciekających przed prześladowaniami, konfliktami i przemocą osiągnęła 108,4 miliona. Około 40% migrantów na świecie to dzieci. Warto cofnąć się w czasie, wrócić do historycznych migracji, które ukształtowały dzisiejszą Europę. 

Grecja 1946-1949 

Powodem migracji obywateli z tego państwa, była trwająca w tych latach wojna domowa. Konflikt w państwie był prowadzony między oficjalnym rządem, czyli monarchistami; prawicowcami, wspieranymi przez USA i Wielką Brytanię, a komunistami, wspieranymi przez ZSRR, Albania, Bułgarię i Jugosławię. Oczywiście bezpośrednim powodem migracji obywateli tego państwa były prowadzone działania wojenne, jednakże należy tutaj wziąć pod uwagę inne czynniki, takie jak domowy charakter wojny wielu, przez który tysiące ludzi uciekło z kraju dlatego, że nie zgadzało się z poglądami strony, która wojnę wygrywała - strony monarchistów. 

Zdjęcie: autor nieznany, wystawa w MSZ w Grecji z okazji 70. rocznicy wypowiedzenia wojny 

Kolejnym ważnym aspektem tego ruchu migracyjnego są represje prowadzone przez Grecki rząd już po zakończeniu działań zbrojnych. Byli działacze organizacji komunistycznych byli prześladowani przez wiele grup o charakterze bojówkarskim, które działały z cichym przyzwoleniem rządu.  Wojna spowodowała ucieczkę z kraju około 200 tysięcy ludzi, przy czym do Polski trafiło szacunkowo do 15 tysięcy. 

Węgry 1956 

Na terenie Węgier, w tamtym okresie sterowanych przez rząd podległy Związkowi Radzieckiemu, miało miejsce powstanie przeciwko władzy. Zamieszki spowodowane były zapaścią ekonomiczną kraju po wojnie, zmianie ustrojowej oraz brakiem wolności słowa. Podobnie jak w Grecji, tutaj również wielu obywateli opuściło kraj ze względu na to, że nie zgadzało się z rządem, przez swoje odmienne poglądy tudzież za udział powstaniu. Uczestnicy demonstracji byli ścigani, podlegali represją oraz skazywano ich na karę więzienną. Szacuje się, że z Węgier uciekło około 200 tysięcy ludzi, a główną destynacją były państwa zachodu. 

Zdjęcie: autor nieznany. Tymczasowe wycofanie wojsk radzieckich 31 października 1956 roku 

Niemcy 1940-1950   

Zdjęcie: autor nieznany. Idi Amin 

Po zakończeniu drugiej wojny światowej i podzieleniu terenów dzisiejszych Niemiec na RFN i NRD, powstało całe zjawisko nazywane z niemieckiego Republikflucht, określające masową ucieczkę obywateli NRD na tereny RFN. Migracje miały swój szczyt przed budową muru Berlińskiego, kiedy jeszcze nie zdążono wzmocnić granicy między nowo powstałymi państwami.  Powodów ucieczek było wiele, jednym z najważniejszych był tragiczny stan ekonomiczny NRD i wiążąca się z tym nadzieja na znalezienie lepszego jutra na terenie Niemiec Zachodnich, które przez wsparcie Stanów Zjednoczonych, lepiej radziły sobie z powojennymi realiami. Innymi powodami ucieczek była niezgoda ludzi z polityką rządu NRD, jak również obawa przed własnym bezpieczeństwem, spowodowana brutalnym stłumieniem przez ZSRR powstania w 1953 roku. Przez ten okres do Niemiec Zachodnich przemieściło się nawet 1,6 mln ludzi. 

Zdjęcie: autor nieznany, licencja CC BY-SA 

Czechosłowacja 1968  

Po długim okresie rządów komunistycznych obywatele poczuli potrzebę zmian, co zostało wyrażone podczas przebiegu Praskiej Wiosny. 

Zdjęcie: autor nieznany. Rok 1968. Środek Peerelu, Warszawa 2008; Opozycyjne hasła 

Czechosłowacki rząd rozpoczął przeprowadzanie reform mających na celu „poluzowanie” życia obywateli i przywrócenie istnienia społeczeństwa 

Obywatelskiego. Taki tok wydarzeń nie zadowolił innych państw Układu Warszawskiego, co doprowadziło do interwenci zbrojnej sojuszu. Wojska ZSRR, Polski, NRD, Bułgarii i Węgier wkroczyły do państwa w celu przywrócenia wcześniejszego stanu rzeczy. Zakończyło się to porażką reformatorskiego rządu Czechosłowacji, co bezpośrednio przyłożyło się do migracji znacznej ilości obywateli państwa. Podobnie jak w przypadku Węgier powodami migracji były niezgoda z aktualnym rządem i ustrojem państwa, oraz strach przed ewentualnymi późniejszymi represjami. Podczas Praskiej Wiosny i interwencji militarnej Układu Warszawskiego na terenie Czechosłowacji na zachód uciekło około 300 tysięcy ludzi.  

Uganda 1972 

 W roku 1971 władzę w kraju przejął dyktator Idi Amin. W sierpniu 1972 roku władający wydał dekret nakazujący każdemu obywatelowi Ugandy pochodzenia Azjatyckiego natychmiastowe opuszczenie kraju. W razie niezastosowania się do rządowych poleceń Ugandyjczykom groziło pojmanie i umieszczenie w obozie pracy. Obywatele nie mieli innego wyjścia tylko musieli uciekać. Historycznie, Uganda była w Brytyjską kolonią co warunkowało wybór angielskiej wyspy jako główne miejsce docelowe migracji. Około 100 tysięcy Hindusów oraz Paki- stańczyków uciekło z początkiem lat 70. do Wielkiej Brytanii. 

Kambodża 1975-1979 

Po zakończeniu wojny domowej władza została przejęta przez nacjonalistyczne ugrupowanie Czerwonych Khmerów. Rozpoczęli politykę terroru, która dała podstawy do przeprowadzenia masowego ludobójstwa. W czasie niecałych pięciu lat zginęło około 2 miliony obywateli wtedy ustanowionej Demokratycznej Kampuczy. Prowadzenie strasznego procederu zmusiło część populacji do opuszczenia kraju. Historycznie wspomniana część Indochin była w przeszłości kolonią Francuską co bezpośrednio przełożyło się na masową migrację Francji, gdzie migranci mogli ubiegać się o obywatelstwo 

Zdjęcie: autor nieznany, Kambodża, lata 70 

Wietnam 1975-1995   

Zdjęcie: autor nieznany; Wojna w Wietnamie, 1972 

Państwo Indochin było trawione przez wojnę domową przez prawie 20 lat, do 1975 roku. Polityczne podzielenie państwa i ekonomiczna dewastacja zmusiły znaczą część obywateli do ucieczki z kraju. Wietnamczycy opuszczali tereny stopniowo, według niektórych źródeł nawet do późnych lat 9, ich naturalnymi kierunkami migracji była tak jak w przypadku Kambodży Francja, która wcześniej kolonizowała ten region, oraz USA, które wspomagało przegraną stronę wojny domowej.  Ludzie zaangażowani w działania wojenne przeciwko wtedy sprawującego władzę o rządowi szczególnie obawiali się swojego losu w nowo zjednoczonym państwie i liczyli na pomoc armii USA w ewakuacji do bezpieczeństwa. 

Polska, lata 80-te 

Realia ekonomiczne PRL ’u w latach 80’ nie ukazywały przyszłości rozwoju gospodarczego państwa w pozytywnym świetle. Znaczna część społeczeństwa nie zgadzała się z polityką rządzących, silnie indoktrynowanych przez Związek Radziecki. Wiele osób jako główną destynacje wybierało państwa Europy zachodniej, szczególnie Republikę Federalną Niemiec. Polacy opuszczali kraj ze względów ekonomicznych, politycznych jak również z powodu znacznej liberalizacji przepisów paszportowych, wprowadzonej w ówczesnej dekadzie. Częstą sytuacją były chwilowe migracje jednostek, aby zarobić sumę pieniędzy potrzebną do utrzymania rodzin. 

Zdjęcie: autor nieznany; Kolejka do sklepu, PRL lata 80 

Bałkany, lata 90-te   

Zdjęcie: autor: Ricardo Alexander; Skutki ludobójstwa w Srebrenicy 

Po rozpadzie Jugosławii, każde z nowo powstałych państw (szczególności Bośnia i Hercegowina, Serbia i Chorwacja) chciało uzyskać jak najsilniejszą pozycję, co doprowadziło do wybuchu wojny. Każde biorące w niej udział państwo dopuszczało się zbrodni wojennych i ludobójstw, co zmusiło znaczne rzesze ludzkie do migracji wewnętrznej jak i poza granice swoich państw. Podobna sytuacja tyczy się wojny w Kosowie w 1999 roku, kiedy to Serbskie wojska przez przemoc starały się przepędzić Albańczyków z Kosowskich terenów, wielu cywili nie miało wyjścia i musiało uciekać z terenów okupowanych. Szacuje się, że do migracji było zmuszone nawet 5 milionów ludzi (około 3 milionów Bośniaków, milion Serbów i milion Albańczyków żyjących na terenie Kosowa) Duża część tych ludzi trafiła do innych państw europejskich.  

Czeczenia 1994-2009  

Czeczenia starała zbrojnie odłączyć się od Federacji Rosyjskiej, aby utworzyć niepodległe państwo. W związku z dwoma wojnami, między separatystami a Rosją, ludzie mieszkający na terenach czeczeńskich, widząc otwartą wrogość wali partyzanckiej musieli opuścić kraj. W szczególności musieli to zrobić obywatele, którzy w przeszłości brali udział w walkach narodowo wyzwoleńczych, z obawy wysłania do obozów koncentracyjnych Federacji Rosyjskiej, tzw. obozów filtracyjnych w Czeczenii. Po wojnach w Czeczeni nastąpiła znaczna fala migracja do samej polski od 1999 trafiło około 100 tysięcy ludzi. 

Zdjęcie: Oleg Nikishin; Czeczenia 1995 

KRYZYS MIGRACYJNY- EUROPA 2015 

Arabska wiosna, wojna domowa na Bliskim Wschodzie, upadłe państwa w Afryce- nasilenie konfliktów na sąsiadującym kontynencie doprowadziło do przysłowiowej „bomby” migracyjnej, której efekty trwają do dziś. W szczytowym momencie kryzysu migracyjnego w latach 2015-2016, liczba składających wniosek o azyl w Unii Europejskiej sięgnęła ponad 1,2 miliona. Ogólnych przypadków nielegalnego przekraczania granicy wykryto ponad 2,3 mln.  Ogrom tej migracji został przypieczętowany masowymi śmierciami na szlakach przemieszczania się. W szczególności chodzi o przeprawie przez Morze Śródziemne. Liczba osób, która zginęła w trakcie przepływu wciąż jest nie znana, jednakże jest ona na pewno w tysiącach i wciąż rośnie. Dodatkowo zaangażowane organizacje przestępcze, zajmujące się handlem ludźmi, nielegalnymi przemieszczeniami również podnoszą liczbę tragedii spowodowanych migracją. 

 
Migracja w Heidelberg, 2015. Zdjęcie: Radosław Drożdżewski 

Kryzys ze swoją eskalacją w 2015 mocno zmienił poglądy państw europejskich na osoby przemieszczające się. Europa zaczęła stawać w obronie własnego izolacjonizmu. Dzisiaj efekty tej polityki są cały czas widziane na arenie międzynarodowej. 

EUROPA WSCHODNIA – TERAZ 

Od lutego 2022 roku, kiedy Federacja Rosyjska dokonała agresji militarnej w Ukrainie   do Europy Zachodniej trafiło ponad 4 miliony uchodźców. Po roku wojny w Polsce liczba osób przemieszczających się wyniosła ponad milion. Efekty migracji i nadal trwającego konfliktu są widoczne również dzisiaj i będzie potrzeba wielu lat, żeby Europa mogła przystosować się do tej sytuacji.  

Dodatkowe źródła: 

- Przyczyny migracji: dlaczego ludzie migrują? | Aktualności | Parlament Europejski, kwiecień 2024 https://www.europarl.europa.eu/pdfs/news/expert/2020/7/story/20200624STO81906/20200624STO81906_pl.pdf 

- Azyl i migracja w UE: fakty i liczby https://www.europarl.europa.eu/topics/pl/article/20170629STO78630/azyl-i-migracja-w-ue-fakty-i-liczby  

- Polski Komitet ds. UNESCO- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka https://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf  

- Konwencja Dotycząca Statusu Uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r. (Dz. U. z dnia 20 grudnia 1991 r.), artykuł I, punkt 3 

- UNHCR 2012 Uchodźca czy migrant? Tłumaczymy różnice i wyjaśniamy ich sens. https://www.unhcr.org/pl/365-plwiadomosci2016uchodzca-czy-migrant-tlumaczymy-roznice-i-wyjasniamy-ich-sens-html.html 

- Uchodźcy z Ukrainy w UE- Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej: https://www.consilium.europa.eu/pl/infographics/ukraine-refugees-eu