Największy kościół klepkowy wszech czasów najpewniej nie został zbudowany w Norwegii Czy mimo to został przygotowany do złożenia w Norwegii?

Model prezentujący prawdopodobny wygląd ogromnych, islandzkich katedr. Model znajduje się w Narodowym Muzeum Islandii.
Zdjęcie: National Museum of Iceland

Zwykle myślimy o kościołach klepkowych jako o czymś pierwotnie norweskim. 

Ale jeśli cofniemy się o kilka wieków, okaże się, że Norwegowie nie byli w tym wyjątkowi. 

I wcale nie mieli największych. 

Prawdopodobnie żaden kościół klepkowy na norweskiej ziemi nie był większy niż katedry na Islandii. 

– Nie, nie sądzę, bo te islandzkie były ogromne – mówi Linn Borgen. 

Historyczka sztuki i badaczką kościołów klepkowych Norweskiego Stowarzyszenia Ochrony Zabytków (Fortidsminneforeningen). 

W Norwegii możemy widywać imponujące kościoły klepkowe. 

Ten o największej kubaturze to kościół klepkowy w Heddal. 

Ale nawet on wyglądałby na mały w porównaniu z niektórymi islandzkimi katedrami.

Największy drewniany budynek w całej Skandynawii w tamtych czasach

– We wczesnym średniowieczu w norweskich miastach również istniały drewniane kościoły. Były zapewne całkiem spore. 

Jednak katedra w Skálholt uznawana jest za największy drewniany budynek w Skandynawii w czasie swojej budowy.

Choć dziś kościół klepkowy w Heddal ma zaszczyt być największym spośród zachowanych  Kościołów klepkowych– z wieżą sięgającą 29 metrów wysokości i długością 25 metrów – to i tak nie dorównuje ogromnej katedrze z południowej Islandii. 

Ta miała ponoć 60 metrów długości i została prawdopodobnie wzniesiona około roku 1155.

Katedra w Hólar, na północy Islandii, była nieco mniejsza, ale mimo to mierzyła około 50 metrów długości – czyli dwa razy więcej niż kościół w Heddal.

Jednak inspirację najprawdopodobniej czerpano z norweskich rejonów: "Można uznać za pewne, że islandzkie katedry były w dużym stopniu wzorowane na innych zachodnionordyckich katedrach.”

Tak pisze islandzki architekt Hjörleifur Stefánsson w wydanej w 1997 roku książce o kościołach i sztuce sakralnej.

Jedna ważna rzecz jednak odróżniała islandzkie katedry od znanych norweskich katedr z tego okresu

Podczas gdy norweskie były budowane z kamienia, Islandczycy wznosili swoje katedry z drewna.

I to rodzi kilka pytań. Skąd brali drewno?

Wiele pokoleń katedr

Islandczycy nie mieli własnych drzew do budowy. A były im potrzebne. 

– Na Islandii istniały setki małych kościołów klepkowych – mówi Øystein Ekroll, archeolog i adiunkt w pracach konserwatorskich przy katedrze Nidaros – Narodowym Centrum Kompetencji ds. Zabytkowych Budowli Kamiennych (NKS).

Dziś na Islandii nie zachował się ani jeden kościół klepkowy. 

Wiedzę o tych ogromnych drewnianych katedrach zawdzięczamy jedynie odkryciom archeologicznym. 

W latach 50. XX wieku podczas wykopalisk archeologicznych w Skálholt odkryto ślady ogromnego, 60-metrowego kościoła klepkowego.

W tym dawnym biskupstwie odnaleziono również pozostałości po kilku pokoleniach katedr, które wznoszono w tym samym miejscu.

Na szczęście teren nie został zabudowany po tym, jak biskupstwo zostało zlikwidowane około roku 1800, dzięki czemu zachowały się wyraźne ślady dawnych katedr

Do islandzkich kościołów używano norweskiego drewna

– Lubię wizualizować te katedry sobie jako drewniane odpowiedniki katedry w Nidaros – mówi badacz Øystein Ekroll. 

Ale dlaczego nie budowano tych kościołów z kamienia?

— Budowanie ich z drewna może wydawać się zaskakujące.  – mówi Ekroll. 

Islandczycy mieli trochę brzóz, ale nie dysponowali prostopniową sosną – materiałem podstawowym w norweskich kościołów klepkowych.

Częściowo wykorzystywano drewno wyrzucone przez morze (tzw. rekved), ale resztę trzeba było sprowadzać z Norwegii – przez około 1000 kilometrów oceanu.

– Potrzeba było ogromnej ilości drewna – mówi Ekroll. 

– Eksport drewna z Norwegii na Islandię był olbrzymi – w skali, której nie jesteśmy sobie w stanie wyobrazić – dodaje Jon Vidar Sigurdsson, profesor historii i literatury islandzkiej z Muzeum Historii Kultury.

Dlaczego nie używano kamienia?

– Islandia ma bardzo mało kamienia budowlanego. Nie mają też wapienia – tłumaczy Ekroll. 

Wapień był potrzebny jako składnik zaprawy murarskiej.

– Musieliby więc importować cały wapień z Norwegii, co byłoby bardzo trudne logistycznie. Drewno było zwyczajnie najwygodniejsze – mówi Ekroll. 

– Gdyby mogli używać kamienia, na pewno by to zrobili – podkreśla Sigurdsson. 

Według niego wybór drewna miał wyłącznie praktyczne przyczyny.

– Nie ma zaprzeczeń przeciw teorii, by przy budowie kościołów na Islandii używano niewolników – dodaje Sigurdsson. 

Kościół wymagał kamiennych ołtarzy

– Na pewno to rozważano. Wszystkie wielkie katedry w Europie były budowane z kamienia. 

Brak odpowiedniego kamienia potwierdzają ołtarze – prawo kościelne mówiło, że ołtarze powinny być wykonane z kamienia – mówi.

– A jednak w islandzkich kościołach prawie nie znajdujemy kamiennych ołtarzy. 

Zamiast tego używano drewnianych ołtarzy z kamienną płytą na wierzchu – i to musiało wystarczyć.

Czy kościoły były przygotowywane w Norwegii?

Transport drewna kościelnego jest bardzo słabo udokumentowany w źródłach pisanych – mówi Sigurdsson.

Jednym z istotnych pytań jest to, czy eksportowano całe pnie, czy może obrabiano je wcześniej w Norwegii i składano dopiero na Islandii. 

Najprawdopodobniej często działo się to drugie – mówi Ekroll.

– Obrabiając materiały wcześniej w Norwegii, oszczędzano ogromnie na wadze i objętości – dodaje. 

Jeśli kościoły były prefabrykowane w Norwegii, może dziwić, że konstrukcyjnie różniły się od znanych norweskich kościołów klepkowych.

Te klasyczne mają podniesione centralne wnętrze z wewnętrznymi filarami, które stabilizują konstrukcję. 

Islandzkie katedry miały inne rozwiązanie – słupy stabilizujące były częścią ścian.

Dwie tradycje konstrukcji kościołów klepkowych

Są także różnice między samymi norweskimi kościołami klepkowymi. Na wybrzeżu Møre zachowały się trzy, które różnią się od klasycznego typu z podniesiony sufitem.

Islandzkie katedry przypominają bardziej dawne magazyny łodzi (naust) i długie domy z epoki żelaza – mówi Kjartan Hauglid z Norweskiego Instytutu Badań nad Dziedzictwem Kulturowym (NIKU).

W kościele w Kvernes słupy umieszczone są między deskami ścian.

W kościele w Heddal belki ograniczają miejsce na ławki

Hauglid pisał o tym w książce o kościele Rødven. 

Według niego tzw. „typ Møre” był powszechny zarówno w Norwegii, jak i na Islandii.

– W porównaniu do kościołów z podniesionym sufitem, to dwie, zupełnie różne praktyki. – uważa Hauglid.

W Heddal środkowa część kościoła jest wyższa niż pozostałe. 

Prawdopodobnie islandzkie katedry były bardziej podobne do Kvernes stavkirke – niższe, z zewnętrznymi wspornikami, co było korzystne w surowym klimacie.

– Ten typ konstrukcji znajdziemy też w naust i długich domach z epoki żelaza – mówi Hauglid. 

Nie miały one zazwyczaj wewnętrznych wzmocnień, ale zewnętrzne podpory.

Próba zaoszczędzenia miejsca?

Także Ekroll uważa, że Islandczycy próbowali oszczędzać miejsce w swoich katedrach. 

– Lubię o nich myśleć jako o drewnianym Nidarosie. Mają zewnętrzne filary, które przejmują ciężar dachu, uwalniając przestrzeń wewnątrz – mówi Ekroll.

Jego zdaniem wybór konstrukcji mógł być też podyktowany pogodą. 

– Te kościoły są niższe niż te z podniesionym wnętrzem. Niższe budynki lepiej radzą sobie z wiatrem. Myślę, że niższe kościoły klepkowe na wybrzeżu Norwegii i Islandii były odpowiedzią na klimat – dodaje.

Udział norweskich rzemieślników w budowie kościoła w Skálholt jest praktycznie pewny.

Saga biskupia "Hungrvaka" wspomina, że budową kierował Norweg, a towarzyszyło mu dwóch cieśli – dodaje Borgen.