Jak istotne są Nagrody Nobla?

Źródło: Jonathan Nackstrand/AFP/Getty Images

Co roku w październiku dzwonią telefony kilku naukowców i wybrani dowiadują się, że zdobyli nagrodę w dziedzinie medycyny, fizyki lub chemii. Zaskoczeni i prawdopodobnie wyrwani ze snu badacze biorą udział w rozmowie wideo. Nadszedł czas, aby w ciągu zaledwie kilku minut wyjaśnić wartość badań trwających całe życie.

Z kolei dziennikarze, którzy tu są, desperacko próbują zrozumieć, czym są „kropki kwantowe” czy „fotony”. Piszą artykuł, a potem odetchną z ulgą, bo ponownie nastał rok spokoju. W kolejnym tygodnia Nagroda Nobla przestanie być już aktualnym tematem.

Z ręką na sercu: kogo tak naprawdę interesują Nagrody Nobla? Czy trofeum naukowe, przyznane po raz pierwszy w 1901 r., wraz z jego całym przepychem i ceremonialnością, ma jeszcze sens?

Nagrody Nobla sprawiają, że odkrycia naukowe są popularne. Ale czy nie dają one fałszywego wrażenia, jak te odkrycia są dokonywane? I czy wybór nie jest zbyt stronniczy, biorąc pod uwagę, że głównymi zwycięzcami są mężczyźni z Europy i Stanów Zjednoczonych?

Szlachetna idea

Nagroda Nobla zrodziła się z ostatniej woli dręczonego poczuciem winy naukowca: Alfreda Nobla, wynalazcy dynamitu. Chciał uhonorować wybitne osiągnięcia naukowe tych, którzy „w minionym roku przynieśli ludzkości największe korzyści”.

Nagrody Nobla są kamieniem milowym w postępie naukowym. Uhonorowały szybki rozwój szczepionek, które ochroniły miliony ludzi przed poważnymi infekcjami podczas pandemii Covid. Oddały też cześć wynalezieniu energooszczędnych lamp LED, lub technologii takich jak nożyce genowe, które pomagają leczyć nieuleczalne choroby.

„To bez wątpienia Mount Everest nauki. Nagrody Nobla pokazują szczyt naukowych osiągnięć i wiążą się z nimi emocjonalnie”, mówi Rajib Dasgupta. Jest epidemiologiem i profesorem zdrowia publicznego na Uniwersytecie Jawaharlal Nehru w Nowej Delhi w Indiach.

Czy Nagrody Nobla mogą wzbudzić zainteresowanie nauką?

Zainteresowanie mediów nagrodami Nobla różni się w zależności od kraju. W Indiach ceremonia wręczenia nagród jest ściśle monitorowana, mówi Dasgupta. Zainteresowanie wykracza poza zwykłe wiadomości. „Zainteresowanie wynika ze skupienia się edukacji na przedmiotach STEM w Indiach”, przekazuje Dasgupta. Aby pobudzić zainteresowanie dzieci nauką, Nagrody Nobla są częścią programu nauczania w indyjskich szkołach. I to nie tylko w Indiach.

Lily Green jest nauczycielką biologii w Newbury w Wielkiej Brytanii. Uczy dzieci w wieku od 11 do 18 lat i zajmowała się historią Nagrody Nobla. „Temat Nagrody Nobla wykorzystujemy do uczenia podstawowych pojęć naukowych. Najlepsze odkrycia to te, które pobudzają wyobraźnię dzieci — poprzez znakomite historie czy skandale”. Chociażby jak ta o Barrym Marshallu, który był australijskim lekarzem i wypił probówkę pełną bakterii po to, aby udowodnić, że kwas żołądkowy nie zabija wszystkich bakterii.

Green powątpiewa jednak, by nagrody Nobla zachęciły młodych ludzi do studiowania nauk ścisłych. „Zazwyczaj są zafascynowani i entuzjastycznie nastawieni do nauki, a nie dlatego, że chcą zdobyć Nagrodę Nobla”.

Mit genialnego naukowca

W początkowych latach Nagrody Nobla były przyznawane głównie pojedynczym naukowcom, takim jak Albert Einstein czy Ernest Rutherford. Kobieta taka jak Maria Skłodowska-Curie była wyjątkiem — i do dziś nim pozostaje. Otrzymała nawet dwie nagrody Nobla — podwójny wyjątek.

Również dzięki nagrodzonym nagrodom zrodził się mit genialnego naukowca, który sam napędza naukę swoją czystą błyskotliwością. Jednak w rzeczywistości postęp naukowy wygląda zupełnie inaczej. Niezbędna jest współpraca setek naukowców z całego świata i z różnych dziedzin. Nauka jest wielodyscyplinarna i różnorodna.

Obecnie nagrody Nobla są zazwyczaj przyznawane grupom naukowców. Na jednego laureata Nagrody Nobla przypadają tysiące innych naukowców, doktorantów i techników, którzy brali udział w badaniach i przeprowadzali eksperymenty. W większości przypadków nie są oni znani.

Lily Green również uważa, że podczas przyznawania Nagród Nobla istnieje tendencja do wyolbrzymiania pracy poszczególnych naukowców. Ma również wrażenie, że mit jednego genialnego naukowca zanika. „Ciągle uczymy, że nauka jest wspólnym wysiłkiem. To pomaga dzieciom zobaczyć, jak wiele pracy włożono w odkrycia naukowe”, mówi.

Brak różnorodności

Jednak największa krytyka skupia się na czymś innym: Nagrody Nobla są mało zróżnicowane, a zachodnie instytuty badawcze są faworyzowane. W dziedzinie nauk przyrodniczych kobiety stanowią mniej niż 15% laureatów Nagrody Nobla. Łącznie 663 laureatów Nagrody Nobla pochodzi z USA, Wielkiej Brytanii i Niemiec. Chiny mają ośmiu laureatów Nagrody Nobla, a Indie dwunastu.

„Większość nagród jest bardzo zasłużona, ale kryje się za tym również polityka. W wielu krajach, w tym w Indiach, instytucje badawcze są pomijane. Z pewnością komitety przyznające Nagrodę Nobla nie są tak inkluzywne, jak powinny, mówi Rajib Dasgupta.

Nagrody Nobla mogą pogłębić tę nierówność: nagrody i związane z nimi uznanie często prowadzą do zwiększenia środków finansowych na badania naukowe. Dasgupta przyznaje jednak, że instytuty badawcze w Indiach i innych krajach muszą zostać ulepszone, aby mogły konkurować ze Stanami Zjednoczonymi i Europą. Tylko wtedy kraje te będą w stanie zatrzymać talenty, które same stworzyły.