Słonie nienawidzą pszczół – i jest to dobra wiadomość dla kenijskich rolników

Zdjecie: Meha Kumar/ Save the Elephant

Na całym świecie coraz większy obszar gruntów rolnych pokrywa się z siedliskami słoni, co często prowadzi do niebezpiecznych interakcji, gdy słonie wędrują przez uprawy ludzi. Jednak w Kenii, po dekadach badań, naukowcy opracowali prosty, ale pomysłowy sposób odstraszania słoni: ogrodzenia z uli zawieszonych na sznurkach.

Zainspirowane długoletnią lokalną wiedzą o niechęci słoni do uli, te brzęczące bariery stanowią łagodny, ale skuteczny sposób łagodzenia czasem gwałtownych interakcji między rolnikami a słoniami. Teraz rozprzestrzeniają się one po całym świecie – od Mozambiku po Tajlandię.

Dlaczego więc słonie tak bardzo nie znoszą pszczół? I czy naprawdę można oczekiwać, że pomogą utrzymać pokój w coraz bardziej zatłoczonym świecie?

„To genialne. Mamy tu naturalny mechanizm odstraszania tych zwierząt od farm” – mówi Graeme Shannon.

Konflikt między ludźmi a słoniami staje się coraz poważniejszym problemem w wielu regionach. W Kenii, gdzie rośnie liczba ludności i zapotrzebowanie na zasoby, obszary zamieszkałe przez ludzi coraz częściej pokrywają się z terenami, po których poruszają się słonie. W połączeniu z odbudową niektórych populacji słoni prowadzi to do większego ryzyka konfliktów między ludźmi a tymi olbrzymami.

„Ekspansja gruntów rolnych, wycinka lasów, urbanizacja oraz kurczenie się i fragmentacja siedlisk słoni – zwierząt potrzebujących dużych przestrzeni – zmusza słonie do wchodzenia na tereny zamieszkane przez ludzi w poszukiwaniu jedzenia i wody” – mówi Greta Francesca Iori, doradczyni ds. ochrony słoni i konfliktów człowiek–słoń w Etiopii, współpracująca z rządami i organizacjami pozarządowymi.

„Wszędzie tam, gdzie są słonie, pojawiają się przypadki i doniesienia o konflikcie między nimi a ludźmi.”

Graeme Shannon, ekolog przyrody z Uniwersytetu Bangor w Walii, który od dwóch dekad bada słonie afrykańskie, zauważa, że ludzie zamieszkujący te obszary są często z uboższych środowisk. „Rolnictwo jest dla nich i ich rodzin kluczowe.”

Jednak woda i bujne, wysoko odżywcze uprawy mogą być dla słoni bardzo kuszące, co zbliża je do ludzkich osiedli.

„Ludzie wkładają dużo czasu w uprawę ziemi, a potem przychodzą słonie – kiedy uprawy są już prawie dojrzałe” – mówi Emmanuel Mwamba, rolnik z Mwakoma w Kenii, wioski znajdującej się na linii frontu konfliktu człowiek–słoń.

„Jeśli słonie tam wejdą… wszystko przepada.”

„Niektórzy z nas […] żyją z upraw”, dodaje Mwamba. „Wyobraź sobie, że to wszystko zostaje zniszczone w jedną noc.”

Takie spotkania mogą kończyć się tragicznie dla obu stron. Rolnicy mogą zginąć próbując powstrzymać głodne, siedmiotonowe słonie przed wejściem na pola, a słonie mogą zostać zabite przez ludzi, bo skusiły się na łatwy posiłek.

Aby zapobiec tym konfliktom, naukowcy i lokalni mieszkańcy przez dziesięciolecia testowali różne sposoby odstraszania słoni – od ogrodzeń elektrycznych, wież strażniczych i solarnych reflektorów, po cegły nasączone chili, śmierdzące repelenty słoni czy nawet zwykłe hałasy – każdy z tych sposobów ma swoje zalety i wady.

Jednak wykorzystanie pszczół do odstraszania słoni okazało się wyjątkowo obiecującym i skutecznym rozwiązaniem, łączącym efektywną ochronę z wieloma innymi korzyściami dla rolników.

„Zaczęliśmy od dwóch ogrodzeń z uli. Teraz mamy 700 uli obejmujących trzy wioski. To obecnie coś dobrego dla całej społeczności” – mówi Emmanuel Mwamba.

Wszystko zaczęło się na początku lat 2000, kiedy Fritz Vollrath, ekolog z Uniwersytetu Oksfordzkiego i przewodniczący organizacji charytatywnej Save the Elephants, oraz Iain Douglas-Hamilton, założyciel Save the Elephants, usłyszeli ludową opowieść od kenijskich pasterzy o tym, jak drzewa w niektórych rejonach nie były niszczone przez słonie, ponieważ miały w sobie ule.

Badania wykazały, że pszczoły skutecznie odstraszają słonie od upraw (Źródło: Save the Elephants)

Zainspirowani tą opowieścią, Vollrath i Douglas-Hamilton zaczęli współpracować z Lucy King, dyrektorką ds. koegzystencji w organizacji Save the Elephants, aby naukowo zbadać, czy pszczoły rzeczywiście mogą przestraszyć te olbrzymie ssaki. Do 2007 roku ich badania doprowadziły ich do wniosku, że słonie nie tylko trzymają się z dala od drzew zawierających ule dzikich afrykańskich pszczół miodnych, ale także „mruczą do siebie, ostrzegając się nawzajem, by się nie zbliżać” – mówi King. „Wiemy, że mogą zostać ukąszone i wiemy, że nigdy o tym nie zapominają.”

King opracowała narzędzie, które rolnicy mogą wykorzystać do ochrony swoich upraw przed głodnymi słoniami: ogrodzenie z uli. Po raz pierwszy przetestowała ten pomysł w 2008 roku w społeczności w Laikipii w Kenii, gdzie regularnie dochodziło do najazdów słoni na pola uprawne.

Ogrodzenie otacza całą farmę, a ule umieszczone są co 10 metrów między dwoma słupkami. Zwabione naturalnymi atraktantami, takimi jak wosk pszczeli i olejek cytrynowy, afrykańskie pszczoły miodne naturalnie zasiedlają ule.

„Na jeden akr [0,4 hektara] pola uprawnego potrzebujesz 24 uli” – mówi King. Jednak tylko 12 z nich to prawdziwe ule: co drugi to atrapa – fałszywy ul wykonany jedynie z żółtej płyty pilśniowej, który ma dać słoniom złudzenie, że uli jest więcej niż w rzeczywistości. To zmniejsza koszty i zapewnia pszczołom więcej przestrzeni.

„Kiedy słoń zbliża się w ciemności, czuje zapach pszczół, zapach miodu, widzi mnóstwo żółtych skrzynek. Nie wie, które są prawdziwe, a które nie. To iluzja. I wydaje się, że działa” – mówi King.

Poza odstraszaniem słoni i zapewnieniem bezpieczeństwa żywnościowego, ogrodzenia z uli przynoszą też inne korzyści społecznościom, które je stosują.

Po pierwsze, mogą generować dodatkowy dochód dla rolników dzięki produkcji miodu.

„Jeśli rolnik ma miód i ma plony, to jest to wystarczające, by utrzymać rodzinę” – mówi Mwamba, który mieszka w jednej z wiosek, gdzie testowano ogrodzenia z uli, a teraz został koordynatorem projektu w organizacji Save the Elephants, ucząc innych rolników, jak budować i utrzymywać takie ogrodzenia.

Oprócz odstraszania słoni, ogrodzenia uli mogą pomóc rolnikom uzyskać dodatkowy dochód ze sprzedaży miodu          (Źródło: Jane Wynyard / Save the Elephants)

Kobiety są „często nieproporcjonalnie dotknięte konfliktem między ludźmi a słoniami” – dodaje King. To często kobiety pracują na polach i muszą odstraszać słonie, ryzykując przy tym obrażenia. Dla nich „poczucie większej sprawczości w tych sytuacjach oznacza, że mogą po prostu zająć się obowiązkami domowymi, może wrócić do szkoły, może znaleźć czas na inne rzeczy” – mówi King.

Z biegiem lat King i inni badacze zgromadzili solidny materiał dowodowy na temat skuteczności ogrodzeń z uli w Kenii, a dziś rozwiązanie to jest testowane i badane w dziesiątkach innych krajów, w tym w Tanzanii, Mozambiku i na Sri Lance. Dowody na skuteczność tej metody płyną również z Tajlandii – kolejnego kraju, w którym konflikt ze słoniami jest codziennością.

W 2024 roku King i jej współpracownicy opublikowali długoterminowe badanie, w którym przeanalizowali skuteczność ogrodzeń z uli przez dziewięć lat w dwóch małych wioskach w południowej Kenii: Mwambiti i Mwakoma, gdzie mieszka Emmanuel Mwamba. Społeczności te w dużym stopniu polegają na uprawach, takich jak kapusta czy kukurydza, które przyciągają liczne słonie przemieszczające się między wschodnią a zachodnią częścią Parku Narodowego Tsavo, gdzie żyje około 15 000 słoni – największa populacja w Kenii.

Naukowcy pracowali w ścisłym kontakcie z lokalną ludnością, instalując ogrodzenia i zbierając dane. Spośród prawie 4000 słoni, które zbliżyły się do ogrodzeń, 75% zostało skutecznie odstraszonych – wynika z badania. Rolnicy zarobili także 2250 dolarów (ok. 1740 funtów) na sprzedaży miodu.