Starożytna poezja odsłania ukrytą historię krytycznie zagrożonych morświnów bezpłetwych - twierdzą naukowcy

Zdjęcie: Wang Chaoqun
Morświn bezpłetwy z Jangcy - jedyny na świecie świeżo wodny morświn - w ciągu ostatnich czterech dekad doznał drastycznego spadku liczebności. Pozostało mniej niż 1300 osobników na wolności, dlatego naukowcy z wschodnich Chin podejmują ogromne wysiłki, by lepiej zrozumieć historyczny zasięg występowania zwierzęcia, co ma pomóc w planowaniu przyszłych działań ochronnych.

Wyniki były uderzające. Dane sugerują, że historyczny zasięg morświna bezpłetwowego zmniejszył się o 65% na przestrzeni ostatnich 1200 lat, przy czym najsilniejszy spadek nastąpił w ciągu ostatniego stulecia. Zespół opublikował swoje odkrycia 5 maja w czasopiśmie Current Biology.

„Niektórzy starsi rybacy mówili mi, że kiedyś często widywali morświny w miejscach, gdzie teraz całkowicie zniknęły” - powiedział współautor badania Zhigang Mei w mailu do CNN. „To naprawdę wzbudziło moją ciekawość: gdzie te morświny żyły historycznie?”

Morświny bezpłetwe z Jangcy występują wyłącznie w środkowo-dolnym dorzeczu rzeki Jangcy we wschodnich Chinach. Według badania z 2014 roku, od wczesnych lat 80. XX wieku do 2010 roku populacja spadła szacunkowo o 60%, na skutek kombinacji nielegalnego rybołówstwa, zanieczyszczeń przemysłowych w wodach i wydobycia piasku w przyległych jeziorach.

Ponieważ twarde dane naukowe dotyczące morświnów istnieją tylko z ostatnich dekad, naukowcy mają bardzo ograniczone zrozumienie jego przestrzennego rozmieszczenia. Tworzy to problem znany jako syndrom przesuwającej się normy (shifting baseline syndrome) - wyjaśnił Mei, profesor z Instytutu Hydrobiologii Chińskiej Akademii Nauk w Wuhan.

„[To badanie] odpowiada na ważne pytania dotyczące tego, co stanowi zdrową populację, co pomoże w ustalaniu realistycznych celów zarządzania. Bez historycznych punktów odniesienia istnieje ryzyko obniżania oczekiwań na przestrzeni pokoleń i akceptowania ciągłego spadku statusu jako normalnego.”

Zabawa z poezją

Gdy Mei i jego koledzy zaczęli przeszukiwać archiwa w poszukiwaniu odpowiedzi, byli zaskoczeni. Oficjalne dokumenty, takie jak lokalne roczniki czy kroniki powiatowe, nie zawierały informacji o morświnach - pojawiały się tam jedynie duże zwierzęta lądowe, jak tygrysy i słonie, gatunki często w konflikcie z ludźmi.

Morświny natomiast rzadziej mają bliskie spotkania z ludźmi. (Brak dramatów, brak zapisu.) Zamiast tego, obserwacje pochodziły zwykle od lokalnych, mniej wykształconych wędkarzy lub bogatych podróżników, którzy zauważyli nieuchwytne morświny podczas podróży łodzią po Jangcy - i nie były one formalnie rejestrowane, powiedział Mei.

Stojąc przed takim impasem, naukowcy zdali sobie sprawę, że mogą pomóc starożytne wiersze.

„Byliśmy zdumieni” - powiedział Mei o wysiłkach zespołu, który zaczął przeszukiwać pisane świadectwa w postaci literatury.

Autorzy przeszukali setki poematów datowanych od roku 830 n.e., które odnosiły się do morświnów. W każdym wierszu szukali dowodów lokalizacji, takich jak opisy unikalnych cech geograficznych dorzecza Jangcy. Następnie badali okres powstania wiersza oraz osobistą historię poetów, aby potwierdzić ich wiarygodność. Około połowa wierszy zawierała precyzyjne informacje o miejscach, co pozwoliło zespołowi na mapowanie obserwacji z różnych dynastii.

Starożytna chińska poezja często ma charakter non-fiction, obejmując relacje pierwszoosobowe z codziennego życia i obserwacje przyrody, wyjaśnili autorzy. Dlatego wiersze służyły jako rozsądny wskaźnik obecności morświnów bezpłetwych w dorzeczu rzeki.

„Szmaragd uszczelnia jadeitowo-zielone dachówki, gdy leniwe poranne chmury dryfują. Plamki morświnów znikają między falami, które gwałtownie się unoszą,” czytamy w jednym z wierszy z dynastii Qing, autorstwa Gu Silì, zatytułowanym „Przeprawa przez rzekę w deszczu, widok na Jinshan”, przetłumaczonym przez głównego autora badania Yaoyao Zhang, ekologa z Instytutu Hydrobiologii Chińskiej Akademii Nauk.

„To naprawdę piękne,” powiedział Paulo Corti, ekolog ochrony przyrody z Austral University of Chile, który nie brał udziału w badaniu. „Zrobili coś wspaniałego, wykorzystując bardzo proste informacje.”

Wykorzystywanie materiałów historycznych w nauce nie jest niczym niezwykłym - szczególnie w paleontologii czy archeologii - ale rzadziej stosuje się to w badaniach nad dziką fauną - dodał Corti.

„To bardzo przydatne narzędzie, zwłaszcza gdy dokonuje się analizy jakościowych danych i przekształca je w dane ilościowe,” wyjaśnił.

Wykorzystanie literatury jako danych

Dane z poezji dają jedynie szacunkowy obraz. Jednak są najlepszym źródłem do określenia, jak zmienił się zasięg populacji morświna bezfinowego przed erą nowoczesną.

Takie badania muszą być prowadzone ostrożnie - dodaje Corti, który pisał artykuły naukowe o odpowiedzialnym wykorzystaniu źródeł historycznych w badaniach nad dziką przyrodą, zauważając, że niektórzy naukowcy używają takich danych niewłaściwie.

Jednym z głównych ograniczeń zapisów kulturowych jest błąd ludzki - tłumaczył. Na przykład rybak lub myśliwy jest bardziej wiarygodnym obserwatorem niż zagraniczny odkrywca, który może mylnie identyfikować podobne zwierzęta. Dlatego autorzy badania sprawdzali tło każdego poety, takie jak miejsce zamieszkania i podróże, by zweryfikować ich obserwacje.

Morświn bezpłetwy z Jangcy jest charakterystyczny dzięki krótkiemu pyskowi, ciemnoszarej barwie i braku płetwy grzbietowej, co odróżnia go od krewnych delfinów.

Jako ssaki morświny muszą wynurzać się, by zaczerpnąć powietrza, co czyni je widocznymi dla ludzi, powiedział współautor badania Jiajia Liu, profesor nauk o bioróżnorodności na Uniwersytecie Fudan w Szanghaju. A ponieważ morświny bezpłetwe nie miały historycznie znaczenia kulturowego, poeci raczej nie pisali o nich bez osobistej obserwacji, dodał.

Z tych powodów badacze zaufali poezji jako źródłu danych.

Jednak autorzy przyznają, że niektóre historyczne wzmianki o morświnach rzecznych mogły być mylone z już wymarłym baiji - słodkowodnym delfinem, który zamieszkiwał Jangcy. Ten gatunek był jednak dużo większy, jaśniejszy i wyróżniał się długim pyskiem - najbardziej charakterystyczną cechą - wyjaśnił Mei.

Cele ochrony

Rzeczywiście, baiji stanowi przestrogę dla morświna bezpłetwego. Słodkowodny delfin został uznany za funkcjonalnie wymarłego w 2006 roku na skutek wielu tych samych zagrożeń.

Wymieranie morświna bezpłetwego zaburzyłoby równowagę ekosystemu - wyjaśnił Liu. Jako drapieżnik z góry piramidy, morświn zjada ryby żywiące się trawami wodnymi. Ten rzadki ssak jest też inżynierem ekosystemu, ułatwiając proces zwany cyklem składników odżywczych. Poprzez migracje na duże odległości, morświn przenosi azot i fosfor z dna rzeki na powierzchnię oraz z dolnych partii rzeki do górnych.

Dzięki dowodom na to, że morświn bezpłetwy żył nie tylko w głównym nurcie rzeki, ale też w dopływach i jeziorach, naukowcy mają lepsze pojęcie, gdzie historycznie zwierzę to prosperowało i czy może tam znów się zadomowić.

Od 1996 roku prowadzi się hodowlę w niewoli, czyli rozmnażanie gatunku zagrożonego w kontrolowanych warunkach i wypuszczanie go na wolność. Autorzy mają nadzieję, że ich nowe odkrycia pomogą w przyszłych działaniach ochronnych, na przykład w identyfikacji miejsc, gdzie morświny można by wypuścić.

Jednak Corti ostrzega, by nie wyciągać pochopnych wniosków. Wykorzystywanie takich informacji do współczesnego zarządzania wymaga dogłębnej wiedzy o zachowaniu gatunku, morfologii, diecie i innych czynnikach. „Można popełnić wiele błędów” ekstrapolując historyczne dane obserwacyjne do planowania przyszłych działań, dodał.

„Jeśli chcesz zrozumieć, co się działo z gatunkiem w przeszłości, musisz wiedzieć, co dzieje się teraz,” powiedział Corti.

Mei zauważył,  że to badanie tworzy związek między zagrożonym gatunkiem a kulturą, co może przyciągnąć uwagę społeczeństwa. Jeśli morświn bezpłetwy z Jangcy stanie się gatunkiem sztandarowym, jak panda, pomoże to poprawić jego ochronę, powiedział.

W ciągu ostatnich kilku lat populacja morświnów wzrosła po raz pierwszy, częściowo dzięki polityce ochronnej, takiej jak zakazy połowów.

„Ochrona to nie tylko sprawa naukowców,” powiedział Mei. „To sprawa wszystkich, to nasza kultura.”