Kim są „Irlandczycy”? Historia pokazuje, że od wieków stanowiliśmy różnorodną grupę

Zdjęcie: Brian Lawless

Kiedy wykładam o historii irlandzkiej emigracji, zazwyczaj zaczynam od pytania: w której dekadzie nakręcono pierwszy materiał filmowy przedstawiający osoby o innym kolorze skóry w Irlandii? Niektórzy studenci obstawiają lata 60. Inni wracają do lat 30., gdy w Dublinie występował piosenkarz, aktor i działacz Paul Robeson. Odpowiedź? Pierwszy film ukazujący afrykańską diasporę w Irlandii powstał jeszcze przed uzyskaniem przez kraj niepodległości.

Film przedstawia członków Southern Syncopated Orchestra, wczesnego zespołu jazzowego, w porcie w Dublinie w październiku 1921 roku. Kobiety i mężczyźni byli rozbitkami, którzy przeżyli zatonięcie statku. Po bezpiecznym dotarciu do portu na innym statku, zespół zagrał koncert dla dublińskiej publiczności. W tym samym miesiącu, kiedy mieszkańcy Dublina cieszyli się muzyką orkiestry, republikańscy irlandzcy przywódcy negocjowali niepodległość z rządem brytyjskim. Film stanowi wizualną metaforę: irlandzka historia wielokulturowości wyprzedza powstanie niepodległego państwa.

Obecnie, zarówno w Republice Irlandii, jak i w Irlandii Północnej, rosną nastroje antyimigracyjne. Irlandia, która dotąd mogła opowiadać uspokajające historie o odporności na skrajnie prawicowe trendy polityczne obserwowane w innych częściach Europy, teraz musi zmierzyć się z nową rzeczywistością. Mit o irlandzkiej wyjątkowości zaczyna się rozpadać, ponieważ imigracja staje się kluczową kwestią polityczną. Udowodniły to wybory lokalne tego lata, a nadchodzące wybory parlamentarne, które mogą odbyć się pod koniec roku, prawdopodobnie to potwierdzą.

Społeczności, które reprezentują wielokulturową Irlandię, borykają się z rosnącą przemocą i wrogością, podsycanymi przez internetowe kanały, gdzie szerzone są nieprawdziwe informacje. W listopadzie 2023 roku w Dublinie oraz we wrześniu tego roku w Belfaście agitacja skrajnej prawicy doprowadziła do zamieszek. Jednym z haseł skrajnej prawicy było: „Irlandia należy do Irlandczyków”. W tym kontekście „Irlandczycy” oznaczają wyobrażoną „irlandzką rasę”, której „czystość” trzeba chronić. Zakodowane w tym przekonanie jest takie, że Irlandia była krajem, z którego wszyscy wyjeżdżali, ale nikt do niej nie przybywał – aż do niedawna.

W powszechnej pamięci historia irlandzkiej emigracji jest ściśle związana z głodem z połowy XIX wieku, znanym w języku irlandzkim jako An Gorta Mór (Wielki Głód). Głód doprowadził do śmierci miliona ludzi. W kolejnych dekadach miliony Irlandczyków emigrowały z kraju, który już wcześniej został wyniszczony. Wbrew twierdzeniom, że Irlandia jest „przepełniona”, do dziś nie odzyskała poziomu populacji sprzed głodu.

Choć irlandzka diaspora wyłoniła się głównie z kataklizmu XIX wieku, geograficzne położenie wyspy na Atlantyku od zawsze łączyło ją z globalnym przepływem ludzi, dóbr i kultury. Od wieków – nie tylko dekad – Irlandia była miejscem zamieszkania różnych grup imigrantów. Historyk David Fitzpatrick oszacował, że przed uzyskaniem niepodległości w Irlandii mieszkało około 28 tysięcy imigrantów. Może się to wydawać niewielką liczbą, jednak, jak zauważył Fitzpatrick, „kulturowy wpływ” tej społeczności mógł być „potencjalnie ogromny” ze względu na „skomplikowane osobiste powiązania” Irlandczyków.

Znane nazwiska w irlandzkim biznesie i kulturze mają korzenie w tej społeczności imigrantów. Włoskie nazwiska, które widzimy na szyldach barów z frytkami w całej Irlandii, pochodzą od migrantów z jednej wioski – Casalattico, którzy przybyli pod koniec XIX wieku. Imigranci i ich rodziny brali udział w irlandzkiej rewolucji: Michael Noyk, urodzony w Dublinie w żydowskiej rodzinie – jedno z jego rodziców pochodziło z Litwy, a drugie z Niemiec – był czołowym prawnikiem republikańskim. Brytyjski wywiad przypadkowo odkrył pozycję Michaela Collinsa w strukturach IRA, obserwując Sidneya Arnolda, Łotysza, który był mężem dramatopisarki z Teatru Abbey.

Irlandzka diaspora kryje jeszcze wiele splecionych historii. Irlandzcy emigranci osiedlali się w tętniących życiem dzielnicach, czasem powodując napięcia, ale często budując nowe, złożone tożsamości. W trakcie badań do mojej książki Hotel Lux odkryłem, że wschodni Londyn na początku XX wieku był miejscem, gdzie krzyżowały się irlandzkie i żydowskie losy. Pierwszym czarnoskórym burmistrzem Londynu został w 1913 roku John Archer. Archer urodził się w Liverpoolu, mieście pełnym migrantów, jako syn czarnoskórego ojca z Barbadosu i białej irlandzkiej katoliczki. W 1958 roku, kiedy Nelson i Winnie Mandela świętowali swoje wesele, przyjęcie odbyło się w domu przyjaciela Nelsona, Michaela Harmela, syna irlandzkich żydowskich imigrantów, i jego żony Ray, która pochodziła z Litwy. „Irlandczycy” to bardzo różnorodna grupa.

Moje zainteresowanie różnorodną historią irlandzkości ma swoje źródło w dzieciństwie. Dorastałem w Cahir, w hrabstwie Tipperary, mieście, w którym szacuje się, że 30% mieszkańców urodziło się poza Irlandią.

Moje dzieciństwo i lata młodości przypadły na okres boomu gospodarczego zwanego „celtyckim tygrysem”, który rozpoczął się w połowie lat 90. Imigranci przyjeżdżali, szukając lepszych warunków życia w takich miastach jak Cahir, a wielu z nich zostało, nawet po kryzysie w 2008 roku. W rezultacie, w mojej szkole średniej miałem kolegów, których rodziny pochodziły z Rumunii, Algierii czy Egiptu. Moje zainteresowanie językiem rosyjskim – którego później się nauczyłem – zaczęło się, gdy usłyszałem dwoje kolegów z klasy, jednego z Ukrainy, drugiego z Litwy, rozmawiających po rosyjsku, który był ich wspólnym językiem. Cahir może być jednym z najbardziej multikulturowych miast w Irlandii, ale dziś trudno znaleźć jakąkolwiek społeczność w Irlandii bez imigrantów.

Niedawno odnowiłem kontakt z koleżanką z klasy, która jako młoda dziewczyna przeprowadziła się z Polski do Cahir. Dziś czuje się pewniej mówiąc po angielsku niż po polsku. Opowiedziała mi o chwili, kiedy podczas występu komediowego poczuła się zdezorientowana. Komik zapytał, czy wśród publiczności są Irlandczycy. Zastanawiała się: czy to pytanie dotyczy też mnie?

Nie ma powodu, dla którego nie powinno tak być. Zwolennicy wielokulturowej Irlandii podzielają z naszymi przeciwnikami jedną ideę: istnieje wizja irlandzkości, którą warto chronić. Jednak nasze rozumienie irlandzkości stoi w sprzeczności z iluzjami skrajnej prawicy, ponieważ opiera się na potwierdzonej historii splatających się opowieści migracyjnych. Ta historia, rzecz jasna, nie jest prosta. Rasizm ma długą historię zarówno w Irlandii, jak i w diasporze.

Zniuansowane rozumienie naszej historii może pomóc w walce z nastrojami antyimigracyjnymi. Opowiadanie historii naszej wyspy jako historii migracyjnej ujawnia, że definicja irlandzkiej tożsamości zawsze jest w procesie tworzenia, nigdy nie jest ostateczna. Ta historia ukazuje również, że solidarność to aktywny wybór, którego dokonujemy, a nie nieuchronny wynik trudnej przeszłości i opresji.

Afro-karaibski rewolucjonista Cyril Briggs zasugerował to już w 1921 roku, kiedy zamieścił ogłoszenie w irlandzkim nacjonalistycznym czasopiśmie, wzywając do solidarności. Briggs był zainspirowany irlandzkim ruchem antykolonialnym, a w ogłoszeniu napisał: „PODZIELENI PRZEGRAMY – ZJEDNOCZENI ZWYCIĘŻYMY!” Zachęcał dalej: „Zjednoczmy się!” To zaproszenie w 1921 roku w dużej mierze pozostało bez odpowiedzi, ale nadal jest aktualne.

Historia Irlandii od dawna splata się z historiami innych grup etnicznych i diaspor. Możemy czerpać wnioski z tej przeszłości – współpracę, solidarność, przynależność – i wpleść je w opowieść o tym, jak budujemy przyszłość Irlandii. Lepiej się zjednoczyć i zwyciężyć, niż podzielić i przegrać.