Odra. Czas na zmiany!

Katastrofa ekologiczna na Odrze pokazała nie tylko opieszałość i niekompetencję władz, ale też potrzebę radykalnej naprawy zarządzania ochroną środowiska i gospodarką wodną w Polsce. Każdy kryzys jest bolesną lekcją. Nie wystarczą przeprosiny Premiera RP i symboliczne dymisje. Ważne by wspólnie, z udziałem debaty publicznej, wykorzystać kryzys do potrzebnych i rzeczywistych systemowych zmian! – wzywają koalicje organizacji rzecznych.

Jako polskie organizacje ekologiczne działające w Koalicji Czas na Odrę oraz Koalicji Ratujmy Rzeki
żądamy:

• Natychmiastowego wstrzymania wszelkich prac i planów regulacyjnych na Odrze.

Przedłużający się  brak informacji o głównym źródle katastrofy oraz opinie ekspertów o możliwej kumulacji wielu jej przyczyn – w tym uruchomienia zanieczyszczeń z osadów dennych w czasie trwających na dużą skalę prac regulacyjnych – wskazują na pilną potrzebę ich wstrzymania. Wstrzymanie to trwać powinno co najmniej do czasu wyjaśnienia przyczyn katastrofy i zaplanowania odbudowy ekosystemu rzeki.

   Środki na szkodliwe i nieuzasadnione prace regulacyjne* powinny być przekierowane na ochronę rzeki, odtwarzanie jej zasobów biologicznych oraz bezpieczeństwo mieszkańców doliny Odry.

• Pilnego przygotowania i wdrożenia programu renaturyzacji doliny Odry

Trwająca katastrofa ekologiczna na Odrze to nie tylko najbardziej widoczne martwe ryby, ale również zniszczenie  wielu innych organizmów i zaburzenie równowagi ekosystemu rzeki. Dla ratowania sytuacji potrzebny jest wypracowany na bazie wiedzy naukowej i w gronie ekspertów program renaturyzacji Odry oraz zwiększenia jej odporności na sytuacje kryzysów antropogennych i klimatycznych. Możliwość takich działań wskazał już wydany przez organizacje ekologiczne w roku 2000 Atlas obszarów zalewowych Odry

• Objęcia rzek siecią stałego monitoringu

poprzez zainstalowanie na wszystkich ważniejszych rzekach w Polsce automatycznych stacji pomiaru podstawowych parametrów fizyko-chemicznych z systemem przesyłania danych.

• Systemowego wzmocnienia służb ochrony środowiska.

W czasie katastrofy ekologicznej zawiodły polskie służby i system monitorujący jakość środowiska, w tym wód.

   Przypominamy, że w 2019 roku odebrano kompetencje w zakresie zarządzania wodami, w tym rzekami,  Ministerstwu Środowiska i Klimatu i przekazano je do Ministerstwa Infrastruktury, które nie jest w stanie zadbać o stan polskich rzek i wód, a jest skoncentrowane na realizacji inwestycji hydrotechnicznych i żeglugowych.

Pomimo  zaangażowania pracowników różnych instytucji nie udało się do tej pory zidentyfikować źródła katastrofy na Odrze. Zaistniała sytuacja kryzysowa wskazuje na potrzebę znaczącego wzmocnienie służb monitorujących środowisko – zarówno w zakresie finansowym, jak i sprzętowym i kompetencyjnym. W Polsce powinny działać służby państwowe w randze służb policyjnych potrafiące skutecznie przeciwdziałać przestępczym działaniom na szkodę środowiska i ludzi.

Gospodarowanie wodami, w tym i rzekami, powinno być domeną Ministerstwa Środowiska a nie być rozproszone w Ministerstwie Infrastruktury. Rozwiązaniem niwelującym rozmycie kompetencyjne i problemy w komunikacji pomiędzy poszczególnymi organami mogłoby być utworzenie agencji ochrony środowiska łączącej kompetencje GDOŚ, GIOŚ i KZGW PGW WP (w zakresie ochrony wód).

   Bezwzględnej zmiany wymaga sposób komunikacji i informowania o zagrożeniach dla przyrody i ludzi związanych z katastrofami. Informacje muszą być rzeczowe, oparte na wiedzy naukowej. Wyniki badań i prób dotyczących skażenia winny być publicznie dostępne w czytelny sposób wraz z komentarzami fachowców.

Zaistniała katastrofa ekologiczna jest okazją do rewizji priorytetów w zarządzaniu wodami w Polsce i przekierowaniu środków finansowych na przyjazny naturze i ludziom, odporny na zmiany klimatu i zdarzenia losowe rozwój dolin rzecznych.

   W związku z katastrofą odrzańską należy zrewidować aktualizacje Planów Gospodarowania Wodami, rezygnując z kosztownych prac regulacji rzek i budowy dróg wodnych na rzecz wdrożenia programu naprawczego dla Odry i Krajowego Programu Renaturyzacji Wód Powierzchniowych.

Celem powyższych działań powinna być ochrona ludzi oraz zwiększenie odporności ekosystemów, zmniejszenie zagrożenia powodziami i suszami, rozwój oferty  turystycznej i rekreacyjnej oraz zwiększenie zdolności do samooczyszczania rzek.

*Plany inwestycyjne na Odrze wynikające z obecnych dokumentów planistycznych i strategicznych w zakresie gospodarowania wodami.

Krajowy Program Żeglugowy do roku 2030 i Program przeciwdziałania niedoborowi wody

Konsultowane niedawno strategiczne plany i programy takie jak Krajowy Program Żeglugowy do roku 2030 i Program przeciwdziałania niedoborowi wody powinny zostać opracowane od początku z uwzględnieniem priorytetowych działań w zakresie odbudowy ekosystemów doliny Odry. W związku z tym należy zrewidować cele Krajowego Programu Żeglugowego do roku 2030, a następujące inwestycje zaplanowane na Odrze nie powinny być obecnie priorytetowo realizowane na Odrze; następujące inwestycje powinny zostać z niego obecnie usunięte:

   Modernizacja zabudowy regulacyjnej na Odrze granicznej – Etap II – koszt 556 000 000 zł
   Budowa jazu klapowego na stopniu wodnym Ujście Nysy w km 180,50 rzeki Odry wraz z infrastrukturą towarzyszącą – koszt 211 000 000 zł
   Modernizacja śluzy oraz sterowni na stopniu wodnym Opole wraz z przebudową awanportów – koszt 200 000 000 zł
   Modernizacja śluzy oraz sterowni na stopniu wodnym Ujście Nysy wraz z przebudową awanportów oraz obiektów towarzyszących – koszt 200 000 000 zł
   Modernizacja Kanału Gliwickiego – szlaku żeglownego i jego ubezpieczeń brzegowych – etap I (sekcja V i VI) – koszt 104 000 000 zł

Z Programu przeciwdziałania niedoborowi wody powinno zostać usunięte finansowanie dokumentacji dla następujących inwestycji na Odrze:

   Budowa stopnia wodnego Lubiąż na rz. Odrze w rejonie wsi Gliniany – koszt 713 300 000 zł
   Budowa stopnia wodnego Ścinawa na rz. Odrze  – koszt 714 781 805 zł

Plan Przeciwdziałania Skutkom Suszy

Inwestycje dotyczące regulacji Odry należy też usunąć z przyjętego niedawno Planu Przeciwdziałania Skutkom Suszy. Do inwestycji tych należą:

   Budowa stopnia wodnego Lubiąż na rz. Odrze w rejonie wsi Gliniany.
   Budowa stopnia wodnego Ścinawa na rz. Odrze.
   Budowa jazu klapowego na stopniu wodnym Ujście Nysy w km 180,50 rzeki Odry wraz z infrastrukturą towarzyszącą.

Plan zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszaru dorzecza Odry

Weryfikacji powinny również ulec zapisy Planu zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszaru dorzecza Odry. Z dokumentu należy usunąć zapisy dotyczące planów realizacji inwestycji żeglugowych na Odrze i regulacji rzeki. Są to przede wszystkim następujące inwestycje:

   Budowa stopnia wodnego Lubiąż na rz. Odrze w rejonie wsi Gliniany (opracowanie dokumentacji) – koszt 13,2 mln zł.
   Budowa stopnia wodnego Ścinawa na rz. Odrze (opracowanie dokumentacji) – koszt 14,8 mln zł.
   1B.2/1, 1B.2/2, 1B.2/3 Prace modernizacyjne na Odrze granicznej: Etap I – Prace modernizacyjne na Odrze granicznej w celu zapewnienia zimowego lodołamania Etap II – Modernizacja zabudowy regulacyjnej na Odrze granicznej – koszt 515,2 mln zł.
   Korekta łuków na Odrze skanalizowanej na odcinku RZGW we Wrocławiu od stopnia wodnego Malczyce w km 300,00 do ujścia Warty w km 617,60 (opracowanie dokumentacji) –
   Korekta łuków na Odrze skanalizowanej na odcinku RZGW we Wrocławiu od ujścia Nysy Kłodzkiej w km 181,30 do stopnia wodnego Malczyce w km 300,00 – koszt 3 mln zł.
   Przebudowa śluzy małej w Brzegu z dostosowaniem do parametrów min. IV klasy drogi wodnej – koszt 30,6 mln zł.

Finanse zaplanowane na powyższe inwestycje powinny zostać przeznaczone na konkretny program działań w zakresie renaturyzacji Odry.

Wstrzymanie obecnie trwających inwestycji na Odrze:

Kontrakt na roboty 1B.1/1 (a): Odbudowa zabudowy regulacyjnej rzeki Odry – przystosowanie do III klasy drogi wodnej, na odcinku od miejscowości Ścinawa do ujścia Nysy Łużyckiej – Etap II.

   Kontrakt 1B.2/1: Prace modernizacyjne na Odrze granicznej, Etap I – Prace modernizacyjne w celu zapewnienia zimowego lodołamania – Część 1.
   Kontrakt 1B.2/2: Prace modernizacyjne na Odrze granicznej, Etap I – Prace modernizacyjne w celu zapewnienia zimowego lodołamania – Część 2.
   Kontrakt 1B.2/3: Prace modernizacyjne na Odrze granicznej, Etap I – Prace modernizacyjne w– Część 3.