Które zwierzęta rozpoznają się w lustrze?

Małpa zagląda w lustro w kompleksie świątynnym w Jaipur w Indiach. Zdjęcie: Ayse Topbas/Getty Images

Naukowcy testowali rozpoznawanie lustrzane u wielu gatunków, zaczynając od badań na szympansach (Pan troglodytes) opublikowanych w 1970 r. Zwierzęta, od mrówek przez manty po afrykańskie papugi szare (Psittacus erithacus) zostały zbadane pod kątem oznak samoświadomości, gdy zostaną przedstawione z lustrem. Mała garstka zdaje sobie sprawę, że patrzy na siebie. Wielu tego nie robi. Wiele z nich wykazało niejednoznaczne zachowania. Te mieszane wyniki skłoniły badaczy do debaty na temat przydatności testu i tego, w jaki sposób pomaga on naukowcom zrozumieć funkcje poznawcze zwierząt. „Wiele zwierząt nie zdaje egzaminu”, powiedział Live Science Frans de Waal, prymatolog z Emory University. De Waal przeprowadził testy samoświadomości na kapucynach, które zakończyły się niepowodzeniem. „Muszą samodzielnie sprawdzić znak wzrokowy przed lustrem bez żadnego szkolenia ani nagród. Musi to nastąpić spontanicznie. Większość twierdzeń w literaturze nie pasuje do tego opisu”.

Które zwierzęta zdały egzamin?

W eksperymentach na szympansach w 1970 r. cztery szympansy uśpiono i oznaczono ich twarze czerwonym barwnikiem. Kiedy się obudziły, zbadały obszary zaznaczone w lustrze, co oznaczało, że rozumiały, że oglądają siebie. Test ocen jest obecnie uważany za najbardziej przekonujący dowód lustrzanej samoświadomości. Inne małpy człekokształtne również zdały ten test. Orangutany rozpoznały siebie - a nawet zidentyfikowały ślady na swoich ciałach - w badaniu przeprowadzonym w 1973 roku.

W badaniu przeprowadzonym w 1994 roku zaobserwowano, że bonobo sprawdzały obszary swojego ciała, których w innym przypadku nie byłyby w stanie zobaczyć bez pomocy lustra. Wyniki dotyczące goryli były bardziej niejednoznaczne. Małpy zazwyczaj postrzegają swoje odbicia jako inne zwierzę - chociaż seria kontrowersyjnych badań wykazała, że niektóre gatunki potrafią się zidentyfikować po intensywnym treningu. Odnosi się to również do innych zwierząt, co poddaje w wątpliwość implikacje tych badań. „Czy ten proces szkolenia neguje wyniki testu lustra w przypadku gatunków, które tego wymagają?” zastanawia się Ellen O'Donoghue, psycholog poznawczy na Uniwersytecie w Cardiff w Wielkiej Brytanii, która badała proces uczenia się u gołębi. Krytycy testów wykorzystujących ćwiczenia szkoleniowe sugerują, że takie wyuczone zachowanie nie jest wiarygodnym dowodem samoświadomości.

Jedynym innym ssakiem lądowym, który przekonująco przeszedł test, był słoń azjatycki (Elephas maximus) w zoo w Bronksie. Badania na delfinach sugerują, że one również potrafią dostrzec swoje własne odbicia. Zarówno badanie z 1995 r., w którym wykorzystano wideo, a nie lustra, jak i badanie z 2001 r., w którym wykorzystano lustra, wykazały, że delfiny wykorzystują swoje obrazy do badania śladów pozostawionych na ich ciałach. W 2008 roku badacze badający sroki euroazjatyckie (Pica pica) znaleźli pierwszy dowód na to, że istoty inne niż ssaki są zdolne do samorozpoznania w lustrze. Gołębie również przeszły ten test, ale dopiero po rygorystycznym okresie kondycjonowania. W 2022 r. dzikie pingwiny Adélie (Pygoscelis adeliae) również wykazywały oznaki lustrzanej samoświadomości, chociaż nie reagowały na kolorowe śliniaczki zakładane im na szyję zamiast oznaczania ciała.

Szczególnie kontrowersyjne okazały się badania na zwierzętach niższego rzędu. Badanie z 2015 roku sugeruje, że mrówki mogą posiadać pewną samoświadomość, ponieważ patrząc na swoje odbicia, próbowały usunąć niebieską farbę z głowy. Dwa badania sugerują, że ryby mogą rozpoznawać same siebie. Jedno z 2016 r. wykazało, że manty, oglądające się w lustrze, zdawały się badać same siebie i puszczać bąbelki. Nie przeprowadzono jednak żadnego testu ocen. Eksperyment przeprowadzony w 2019 r. na wargatkach sanitarnikach (Labroides dimidiatus) wykazał, że po zauważeniu siebie w lustrze próbowały one usunąć ślady barwnika pozostawione na spodniej stronie. Fakt, że te rzekomo bardziej prymitywne organizmy przeszły test lustra, podczas gdy niektóre z najbardziej inteligentnych zwierząt innych niż ludzie, w tym afrykańskie papugi szare, nie zdały go, stawia pod znakiem zapytania jego użyteczność. Nie jest jasne, czy badania te wykazują prawdziwe poczucie siebie w ludzkim sensie, czy po prostu wskazują na wyrafinowaną świadomość cielesną. „Test lustra może wskazać jeden aspekt samoświadomości”, O'Donoghue powiedziała Live Science. „Istnieje tendencja do postrzegania samoświadomości jako wszystko albo nic. Prawdopodobnie nie jest to prawdą. To prawdopodobnie raczej stopniowanie”.