Tajemnicze brazylijskie tunele wydrążone przez leniwce olbrzymie

Zdjęcie: BBC

W 2009 roku w południowej Brazylii pewien rolnik przejeżdżał przez swoje pole kukurydzy, kiedy nagle jego traktor ugrzązł, przechylając się na jedną stroną, przez co maszyna szarpnęła i zahamowała. Mężczyzna wyskoczył z pojazdu, zauważając, że koło zatopiło się w suchej glebie.

Ku zaskoczeniu rolnika traktor przebił się przez coś, co wyglądało jak góra podziemnego korytarza. Te niezwykłe informacje dotarły do badaczy, którzy po przybyciu na miejsce, ku własnemu zaskoczeniu, odkryli tunel wysoki na 2 metry, szeroki na prawie 2 metry i długi na około 15 metrów. Biegł on poprzez pole i tuż pod domem mężczyzny. Głębokie ślady pazurów znalezione na ścianach wskazywały, że mieszkańcem tunelu nie był człowiek.

Rolnik natrafił na tajemnicze zagadnienie w paleontologii, które do dnia dzisiejszego jest wciąż w trakcie badań. Odkrył paleonorę należącą do megafauny, prehistoryczny tunel wydrążony w skale przez, jak mówi Luiz Carlos Weinschutz, geolog i jeden z badaczy na brazylijskiej farmie, leniwca olbrzymiego, zwanego też megaterium lub pancernika olbrzymiego minimum 10 tysięcy lat temu.

Leniwiec olbrzymi, opisywany jako „chomik wielkości słonia”, znacznie różnił się od współczesnym nam, powolnym, wspinającym się na drzewa leniwcom. Osiągały wielkość do 4 metrów i przemieszczały się na czterech kończynach, choć badania wskazują, że niektóre osobniki mogły stać oraz chodzić na dwóch łapach. Prawie 100 różnych gatunków leniwców zamieszkiwało obie Ameryki,  pomiędzy 15 milionami a 10 tysięcami lat temu, wraz z pancernikami olbrzymimi wielkości samochodu, które również drążyły tunele w skałach Brazylii. 

Leniwce olbrzymie, które osiągały wysokość do 4 metrów i mogły stać na dwóch łapach, przemierzały niegdyś tereny Ameryk (grafika: Esteban De Armas/Alamy).

Pierwszy raz dowiedziałam się o paleonorach w 2015 roku, czytając raport o odkryciu długiego na 100 metrów tunelu wydrążonego przez leniwce olbrzymie  w północnym stanie Rondônia. Był to pierwszy taki tunel w amazońskim lesie deszczowym. Z kolei parę lat później w czasie wakacji, po przeciwnej stronie Brazylii, miałam szansę zobaczyć jeden z nich na własne oczy. W czasie tej wycieczki zwiedziałam Geopark Southern Canyons Path [Geopark Ścieżką Południowych Kanionów], który rozciąga się przez stany Santa Catarina oraz Rio Grande do Sul, będąc miejscem występowania paru paleonor. Po około godzinie marszu przez pokryty lasami kanion w stanie Santa Catarina, dotarłam do celu: dwumetrowego tunelu wydrążonego w dużej, zwietrzałej skale. W środku było ciemno i chłodno, falista powierzchnia została wypolerowana przez całe stulecia ocierania się szorstką sierścią leniwców o ściany. Charakterystyczne ślady długich pazurów przecinały się na skale. Czułam, jakbym znalazła się w ogromnej króliczej norze.

Heinrich Theodor Frank, geolog z zawodu i ekspert ds. paleonor z powołania,  powiedział mi, że przed każdorazowym wejściem do jednego z takich tuneli „znajdujesz otwartą księgę. Widzisz, czujesz, że to nie wytwór człowieka”. Miał rację. 

Współcześnie większość paleonor jest wypełniona osadem, choć część z nich jest całkowicie lub częściowo drożna. Odkrycie rolnika w 2009 roku zapoczątkowało gwałtowne zainteresowanie paleonorami, których odnaleziono setki w południowej i południowo-wschodniej Brazylii. W przeciągu ostatnich 15 lat odnotowano ich w tym regionie ponad 1,5 tysiąca, tym samym zyskując miano terenu z największą ilością paleonor megafauny na świecie.

Nikt do końca nie wie, dlaczego jest ich tak wiele na południu Brazylii. Większość z nich znajduje się w w stanach Santa Catarina i Rio Grande do Sul, ale Minas Gerais, inny południowy stan, szczyci się niezwykłymi odkryciami, w tym 340 metrową paleonorą i kolekcją sześciu długich na 40 metrów tuneli, które prowadzą do szerokich na 10 i wysokich na 4 metry jaskini. W czerwcu 2023 roku ten teren został objęty oficjalną ochroną, by zabezpieczyć go przed działaniem człowieka.

Ślady pazurów w tunelach umożliwiły badaczom stwierdzenie, że zostały stworzone przez leniwce olbrzymie i pancerniki olbrzymie (zdjęcie: Heinrich Theodore Frank).

Wiele paleonor znaleziono w Ameryce Południowej, lecz ani jednej w Ameryce Północnej. „Nie ma w tym logicznego wytłumaczenia, ponieważ megafauna przemieszczała się po całym kontynencie. Tunele powinny być też w innych miejscach”, mówi Frank.

Niektórzy eksperci twierdzą, że swoista koncentracja paleonor w południowej Brazylii wynika z prostego powodu – ten region jest centrum badań paleontologicznych. Część badaczy nie zgadza się z tym stwierdzeniem, wskazując na geologiczną ewolucję, wpływającą na różne zachowania pośród gatunków zamieszkujących Ameryki, które w czasach bytności megafauny były zimniejsze o 10 stopni Celsjusza niż teraz i o wiele bardziej suche.

Przez wiele lat, mieszkańcy i badacze wierzyli, że te tunele zostały stworzone przez wcześniejsze cywilizacje, a ślady pazurów uznano za pozostałości po pracy kilofem. W części paleonor można spotkać przykłady sztuki naskalnej, chociażby w Toca do Tatu (Norze Pancernika) w stanie Santa Catarina. Są tam wykute w skale rozchodzące się promienie słońca i grupy trójkątów, reprezentujące góry. „Przez to, że jest to sztuka jedynie wykuta i nie pomalowana, określenie czasu jej powstania jest niemal niemożliwe”, stwierdza archeolog Lizete Dias de Oliveira. Nikt nie wie, kto jest ich autorem ani kiedy mogły powstać.

Rdzenne społeczności z dużym prawdopodobieństwem wiedziały wcześniej o istnieniu palenor, zanim zostały odkryte przez badaczy. Motyw tuneli przewija się w ich historiach mówionych. Lud Kaingang, pochodzący z Rio Grande do Sul, ma swoją legendę mówiącą o potężnej powodzi, która zmusiła ich przodków do popłynięcia na strome szczyty, gdzie dzięki przekopanie się przez górę dotarli do schronienia. Inne przekazy Kaingang sugerują, że mieli oni świadomość, iż te nory zostały stworzone przez megafaunę. W jednej z opowieści ludowych dla dzieci zawiera się historia o rodzinie, która zeszła do dziury wydrążonej przez pancernika, gdzie znajdowało się mnóstwo jedzenia. Ich linę przeciął „biały człowiek” (tak nazywano ludzi pochodzących spoza rdzennej ludności), który podbił ich teren w czasie, kiedy znajdowali się pod ziemią.

The Toca do Tatu (Nora Pancernika) w stanie Santa Catarina ma na swoich ścianach sztukę naskalną (zdjęcie: Heinrich Theodore Frank)

Legendy mają różne wersje, ale dla ludu Kaingang, zgodność jest mniej ważna, niż historia sama w sobie. „Dla ludu Kaingang to nie są mity, ponieważ wszystko, co przekazuje starszyzna, uznają za prawdę”, pisze Cláudia Aresi w swojej pracy badawczej dla Federalnego Uniwersytetu Rio Grande do Sul na temat kulturalnych i terytorialnych zmian wśród ludu Kaingang.

Inna teoria powiązana z paleonorami mówi o ukrywaniu w tychże tunelach kosztowności ukrytych przez Jezuitów. Skutkiem tego było plądrowanie jaskiń przez poszukiwaczy skarbów, jednak znajdowali oni jedynie kurz i osad. „Łowcy skarbów są Nemezis archeologii. Naruszają glebę, przekopują ją, przez co to, co nowsze staje się starsze i na odwrót”, przekazuje Oliveira, dodając, że komplikuje to badanie osadu w celu zdobycia dodatkowych wskazówek, które mogłyby przyczynić się do zdobycia większej wiedzy na temat tych tuneli.

Jednakże to właśnie ślady pazurów pomogły naukowcom dojść do wnioski, że te tunele zostały stworzone przez megafaunę, dokładniej przez leniwce olbrzymie i pancerniki olbrzymie. „Zbadaliśmy kości zwierząt zamieszkujących w przeciągu dwóch milionów lat tutejszy region. Zwierzęta takie jak konie, tygrysy szablozębne, słonie, nie były w stanie drążyć. Trzeba było wziąć pod uwagę stworzenia posiadające pazury, przez co zostały nam dwie opcje: leniwce olbrzymie i pancerniki olbrzymie”, mówi Frank.

Weinschutz tworzy mapę 3D paleonor w Santa Catarina, próbując znaleźć wzorce w tunelach, dzięki czemu można by ujawnić biomechanizmy drążenia tak dużych konstrukcji. Szuka także śladów prehistorycznej sierści, mogących pomóc w zidentyfikowaniu gatunków, które stworzyły te tunele. „Jest to całkowicie nowy rodzaj badań, będących lata za resztą badań w tej dziedzinie”, zachwyca się.

W przeciągu 15 lat ponad 1500 paleonor zostało odkrytych w południowej i południowo – wschodniej Brazylii (zdjęcie: Theodore Frank)

Wyniki badań mogą rzucić całkiem nowe światło na to, dlaczego te zwierzęta tworzyły tak duże tunele. Większość naukowców wysnuwa teorię, że miały na celu chowanie w nich młodych, regulację temperatury ciała czy też były miejscem hibernacji, jednakże dokładne przeznaczenie tuneli wciąż pozostaje zagadką. Eksperci podejrzewają, że każdy z paleonor powstawała w przeciągu wieków lub też nawet tysiącleci, co wskazuje na to, iż leniwce i pancerniki żyły w rodzinnych społecznościach. „Każde pokolenie drążyło po trochę, aż po wszystkich tych latach, stworzyły jedną, ogromną jaskinię”, mówi Frank.

Megafauna, zarówo pancerniki olbrzymie, jaki i leniwce olbrzymie, musiały „rozwinąć niesamowitą siłę w łapach”, by być w stanie przebić się przez skałę i twardy osad, z czym miałyby problem nawet kilofy, stwierdza Weinschutz. Zaintrygowana tym faktem, odwiedziłam Muzeum Ziemi w Rio de Janeiro, by zobaczyć szkielet leniwca i uświadomić sobie, jakich był rozmiarów. Jego wydłużona czaszka była wielkości końskiej, a pazur pokrył całą moją rozłożoną dłoń.

Kiedy trzymałam ten pazur, moje myśli powędrowały z powrotem do odwiedzonej przeze mnie paleonory, poznaczonej głębokimi żłobieniami w ścianach, prawdziwymi skarbami tych prastarych domów. Mimo że leniwce olbrzymie i pancerniki olbrzymie już dawno wyginęły, ich historia na zawsze będzie zapisana w południowej Brazylii, przybliżając nam tak dla nas tajemniczy po dziś dzień świat.