Jak średniowieczna sztuka gotycka zainspirowała współczesnych artystów

Źródło grafiki: PICRYL

Wystawa dowodzi, że wiele wiodących modernistów było paradoksalnie zafascynowanych przeszłością, szczególnie średniowieczną tradycją gotycką północnej części Europy i Niemiec. Tematy śmiertelności, traumy, duchowości i niepokoju, pojawiające się często w sztuce gotyckiej okazały się być zachęcające, przynajmniej, dla osób stawiających czoła niepewności czasów współczesnych. Dla wielu z tych artystów, Gotyk już nie opisywał stylu należącego do określonej epoki lub miejsca, który może zostać ożywiony, ale rozumienie i bogato generatywną estetykę dostępną dla każdego.

Michael Wolgemut, Taniec Umarłych w „Kronice Norymbeskiej”, (ok. 1493 r.). Autor zdjęcia: Ernst Bjerke.

Tym samym, odnaleźć można linię dochodzenia pomiędzy pracami artystów takich jak Albert Dürer, Lucas Cranach Starszy oraz Hans Holbein Młodszy, Edvard Munch, Käthe Kollwitz, Akseli Gallen-Kallela oraz Ernst Ludwig Kirchner. W krótkotrwałym czasopiśmie artystycznym „Pan”, założonym w Berlinie w 1895 roku, dzieła średniowiecznych mistrzów były drukowane obok ilustracji wykonanych przez współczesnych artystów, używających języków nordyckich i niemieckiego.

Wiele artystów i pisarzy z końca XIX wieku jest znanych z pielgrzymek do miejsc kojarzonych ze sztuką gotycką, szczególnie do Niemiec i Flandrii. Szczególnie przyciągała ich natura emocjonalnie wyrazistej sztuki, używanej jako portalu do wyrażania, przeciwnie, ulotnych realiów. To mogło też wywrzeć wpływ na eksplorację własnej wewnętrzności artysty, bądź przedstawić bardziej wnikliwe spojrzenie na odosobnienie lub kryzysy, których doświadczyły inne osoby.

Dla szczególnie trudnych tematów, takich jak śmierć bądź cierpienie, niektórzy artyści ożywili średniowieczne procesy grafiki warsztatowej, która mogła mieć większy wpływ na bezpośrednie, monochromatyczne cechy. Inni artyści wykorzystali symbolizm jako sposób wzbogacenia scen o głębsze znaczenie.

Czasami odrzucany jako ruch brakujący wykwintności renesansowych innowacji. które przeniosły Zachód ze Średniowiecza we wczesne czasy nowożytne, gotyk nigdy nie zatracił zachęcającej atrakcyjności. 
Oto nasz wybór pięciu z najlepszych przykładów artystów, którzy spojrzeli na przeszłość w celu wyobrażenia nowej przyszłości.

Edvard Munch

Edvard Munch, Popiół (1895 r.). Zdjęcie: Muzeum Narodowe/Børre Høstland.

Kiedy sam znajdował się w wirach romansu, Norweski malarz Edvard Munch namalował Popiół, wizję rozpaczy w momencie rozdzielenia się dwóch kochanków po miłosnym spotkaniu. Podobnie jak wiele męskich postaci mistrza, żałujący kochanek trzyma pochyloną głowę w dłoniach. Kobieta natomiast, patrzy na widza zdumiona, jej biała sukienka jest rozpięta, ujawniając bardziej ryzykowną, czerwoną bieliznę. Sztuka gotycka mogła zainspirować współczesnych artystów do eksploracji skomplikowanych uczuć wokół cielesnego pożądania i postrzegania relacji pomiędzy grzechem, a seksualnością.

Munch sporządził kilka szkiców gotyckich katedr i ich różanych okien, które pozwalały boskiemu światłu na wnikanie do inaczej ponurego, mrocznego miejsca. Wystawa łączy jego zainteresowanie takimi scenami z jego impulsem do ekspresjonistycznej monumentalności. Wiele starogotyckich struktur rozpadło się, ale odnowione zainteresowanie w sztuce średniowiecznej zachęciło do prób odrestaurowania w całej Europie w XIX wieku.

Marianne Stokes

Marianne Stokes,, Śmierć i Dziewczyna (1908 r.). Zdjęcie: © Grand PalaisRMN (Musée d’Orsay)/ Hervé Lewandowski.

Urodzona w Austrii Marianne Stokes stałą się jedną z wiodących malarek w Wiktoriańskiej Anglii, osiedliła się w Wielkiej Brytanii po ślubie z Angielskim malarzem krajobrazów. W dużej mierze inspirowała się Bractwem Prerafaelitów, które uważało kulturę średniowiecza za posiadającą duchową i estetyczną integralność od połowy XIX wieku. Wiele malarek takich jak: Dante Gabriela Rosetti czy Edwarda Burne-Jonesa ożywiły średniowieczne motywy i tematy literackie z żywym, archaizującym stylem i dużą dozą symbolizmu.

„Śmierć i Dziewczyna” Stokes bazuje na popularnej alegorii do Niemieckiej sztuki Renesansu – gdzie młoda kobieta jest pochwycona przez personifikację śmierci – która bazowała na klasycznym średniowiecznym motywie „danse macabre” (taniec śmierci). W tej mrocznej wizji, wyraźnie przerażona dziewczyna znajduje się w chłodnym objęciu Śmierci. Motyw ten zyskał na popularności w czasach Wiktoriańskich, czego dowodem było wykonanie własnej wersji Anioła Śmierci przez artystkę Evelyn De Morgan.

Akseli Gallen-Kallela

Akseli Gallen-Kallela, Matka Lemminkäinena (1908 r.). Zdjęcie: © Fińska Galeria Narodowa/Ateneum, Kolekcja Antell. Zdjęcie: Fińska Galeria Narodowa/Hannu Pakarinen.

„Matka Lemminkäinena” to jedno z najbardziej znanych arcydzieł Fińskiego artysty Akseli Gallen-Kalleli, przedstawiające scenę z Fińskiego eposu narodowego „Kalevala”, w którym ciało jego bohatera, Lemminkäinena jest wyławiane z rzeki i składane na nowo przez jego matkę. Przedstawiona jest przez Gallen-Kallelę w klasycznym stylu pietà, kiedy czeka ona na pomoc, w ożywieniu jej syna przez boga Ukko. Przetłumaczone jako „litość”, owe przedstawienie Dziewicy Maryi trzymającej ciało Jezusa Chrystusa po zdjęciu go z krzyża jest jednym z najczęściej występujących tematów w sztuce Chrześcijańskiej i stał się archetypowym obrazem rozpaczy matki.

Wystawa wykazuje, że podobna Chrześcijańska ikonografia została wykorzystana przez wielu artystów modernistycznych, zapożyczając ekspresywną siłę, jednocześnie nadając jej nowe znaczenie. Gallen-Kallela ożywił także tradycje średniowiecznych drzeworytów dla ojców, takich jak Kwiat Śmierci, Śmierć i Kwiat, poświęconych jego zmarłej córce, uznając to za skutezcny sposób na wyrażenie swoich wewnętrznych rozterek.

Theodor Kittelsen

Theodor Kittelsen, Pokrywa cały kraj (1904 r.). Zdjęcie: Nasjonalmuseet/Ina Wesenberg.

Norweski artysta Theodor Kittelsen był podziwiany za ilustracje do baśni i legend Nordyckich. Wynalazł przeróżne postacie, takie jak trolle leśne i, tak zwanego, potwora z jeziora, wprowadzając je do ponurych krajobrazów w dziełach, zawierających mieszaninę mroku i humoru.

Opowieści ludowe o - czarnej śmierci - pandemii dżumy, która rozprzestrzeniała się po Europie w XIV wieku, wpłynęły na jedną serię ilustracji. W tych dziełach, śmierć jest przedstawiona jako postać o imieniu Pesta, złowroga starsza kobieta przemierzająca świat. W jednej mglistej scenie lata jak sowa nad czubkami jodeł. W innej zaś, jej głowa wyłania się, podczas gdy schodzi ze schodów domu i widz jest uwięziony na wyższym piętrze.

Käthe Kollwitz

Käthe Kollwitz, Śmierć i Kobieta (1910 r.). Zdjęcie: Muzeum Narodowe/Andreas Harvik.

Niemiecka artystka Käthe Kollwitz nie wstydziła się od śmierci i cierpień, nawet zanim użyła swoich dzieł jako medium, przez które mogłaby opłakiwać śmierć swojego młodego syna podczas I Wojny Światowej. Później cały czas wracała do motywu pietà i wiele jej dzieł przedstawiało kontakt cielesny- czy to delikatny, czy prześladowczy- w celu eksploracji intensywności relacji międzyludzkich. Tym samym, Kollwitz w pełni wykorzystała motyw danse macabre w jej dziele Śmierć i Kobieta. Centralna postać kobiety jest uwięziona i rozciągnięta pomiędzy jej umiejętnością do stworzenia nowego życia, a nieuniknionym spotkaniem ze śmiercią.

Wystawa „Gothic Modern: From Darkness to Light” jest udostępniona dla publiczności w Galerii Narodowej w Oslo do 15 Czerwca 2025 roku.