Renowacja dzieł sztuki – więcej niż płótno

Zdjęcie: Rita Barros/getty images

W 2007 roku graffiti zdobiące boczną ścianę toalety publicznej w londyńskiej
dzielnicy East End, zatytułowane Snorting Copper, zostało zamalowane, pokryte
białą farbą, a następnie zakryte deskami przez lokalne władze. Ta kontrowersyjne i
prowokacyjne dzieło zostało stworzone przez Banksy’ego – enigmatycznego twórcę i
aktywistę politycznego. Praca przedstawia policjanta pochylającego się nad kreską
kokainy. To uznawane za jedno z najbardziej znanych dzieł artysty wzbudziło
ogromne zainteresowanie konserwatorów sztuki, którzy podjęli się przywrócenia go
do jego pierwotnego stanu. Fragment ściany toalety został wycięty i przeniesiony do
pracowni konserwatorskiej, gdzie rozpoczęto żmudny proces usuwania warstw farby.
5 października 2017 roku w pełni odrestaurowane dzieło powróciło na swoje dawne
miejsce i zostało uroczyście odsłonięte.

Proces konserwacji i renowacji dzieł sztuki, mający na celu przywrócenie
zniszczonym pracom wyglądu możliwie jak najbliższego temu pierwotnemu, musi
uwzględniać wiele czynników – od przyczyn uszkodzeń, przez aktualny stan obiektu,
aż po dostępne techniki konserwatorskie. W ostatnich dekadach działania te zyskały
na znaczeniu, jako że muzea i instytucje publiczne starają się chronić swoje kolekcje
przed wilgocią, warunkami atmosferycznymi, kwaśnymi opadami, czy innymi
czynnikami powodującymi stopniowe niszczenie dzieł. Malowidła ścienne stawiają
konserwatorom zupełnie inne wyzwania niż obrazy na płótnie, drewnie czy innych
nośnikach (niezależnie od tego, czy ich autorem jest Banksy, czy Michał Anioł).
Malowidła ścienne nanoszone są bezpośrednio na powierzchnię ściany, więc
podczas procesu renowacji, należy uwzględnić również stan konstrukcji budynku. Z
tego względu projekt może szybko okazać się bardziej skomplikowany, obejmując nie
tylko samo dzieło, ale także powierzchnię, na której zostało wykonane.

Rozróżniamy dwie grupy głównych przyczyn degradacji takich prac: wilgoć (jej
nadmiar, jak i niedobór) oraz chemiczne zanieczyszczenia środowiska, takie jak
dwutlenek siarki, czy sadza. Wilgoć może stanowić ciągle zagrożenie – woda
sącząca się z nieszczelnych dachów może spływać po powierzchni malowidła,
powodując jego uszkodzenia; z kolei wilgoć na poziomie gruntu może stopniowo
wspinać się po ścianie. Pierwszy problem można rozwiązać dzięki odpowiedniej
konserwacji budynku. W przypadku drugiego stosuje się warstwę izolacyjną
zatrzymującą wilgoć lub montuje się rurki, które ją odciągają na zasadzie działania
kapilarnego. W suchszych miejscach, np. w grobowcach czy rzadko ogrzewanych
pomieszczeniach, wydychana wilgoć, jak również ta pochodząca z potu osób
zwiedzających, może osiadać na powierzchni dzieła w postaci skroplin. Zniszczenia
spowodowane przez wilgoć obejmują odbarwienia, powstawanie zacieków, a także
odspajanie się farby w wyniku pojawiających się wykwitów na murze, które tworzą na
powierzchni dzieła matową warstwę. W takich przypadkach stosuje się farby
przepuszczające wodę, aby uzupełnić ubytki i odtworzyć kolory.

W przypadku dzieł eksponowanych na zewnątrz, takich jak murale czy graffiti, wilgoć
może wchodzić w reakcje z zanieczyszczeniami przemysłowymi (np. dwutlenkiem
siarki), tworząc kwasy, które rozpuszczają mniejsze elementy pracy i powodują
łuszczenie się farby. W drugiej połowie XX wieku opracowano nowoczesne techniki
konserwatorskie, takie jak pasty czyszczące z dodatkiem chłonnych substancji, żele
zmniejszające działanie kwasów i rozpuszczalników czy żywice jonowymienne.
Dzięki nim poprawiono skuteczność czyszczenia, usuwania soli i scalania warstw
farby. Kleje i żywice, zarówno naturalne, jak i syntetyczne, umożliwiają łączenie
odpadających fragmentów farby – zwykle aplikuje się je za pomocą igieł do
zastrzyków podskórnych, a następnie dociska i suszy, by utrwalić efekt.

Wielu ludzi pokrywa ściany i sufity kolejnymi warstwami farby, aby trwale zmienić ich
wygląd. Jakie kroki zostają podjęte, gdy pierwotna warstwa okazuje się dziełem
zasługującym na odsłonięcie, jak w przypadku Snorting Copper? Konserwatorzy
wydobyli oryginalną wersję dzieła bez uszkodzeń, ostrożnie nakładając na
zewnętrzne warstwy farby rozpuszczalniki i kwasy. Następnie, za pomocą
metalowych narzędzi, zeskrobali większe fragmenty pokrycia. Prace wykończeniowe
polegały na zastosowaniu środków chemicznych i delikatniejszych technik
mechanicznego usuwania farby.