Jak trzy XVIII-wieczne „zboczone matki” przeciwstawiały się normom społecznym w swoich powieściach

Portret Mary Wollstonecraft autorstwa Johna Opie (około 1790-1791). Zdjęcie: Galeria Tate Britain.

Idee narodu były wzmacniane przez ksenofobię,
niekwestionowany szacunek dla władzy instytucjonalnej i słownictwo dotyczące
angielskiej "męskości" i "rycerskości". Publikacja Refleksji filozofa Edmunda Burke'a
na temat rewolucji we Francji (1790) wzmocniła to konserwatywne stanowisko.
Jednocześnie jednak niewielka, ale stale rosnąca grupa myślicieli głośno popierała
rewolucję i wzywała do podobnych reform klasowych w Anglii. Wiele pisarek
zareagowało na te idee z entuzjazmem. Wiedziały one, że zmiana, konserwatywna
czy rewolucyjna, nieuchronnie ukształtuje relacje między płciami i walkę o prawa
kobiet.
Trzy takie kobiety, w tamtym czasie wyśmiewane za swoją zdecydowanie radykalną
twórczość, a dziś za nią cenione, to Mary Wollstonecraft, Charlotte Smith i Mary
Robinson. Ich powieści przedstawiają buntownicze i niezgodne bohaterki, które
opierają się tyranii przymusowych małżeństw i obojętnych rodziców. Ostatecznie
dążą one do moralnego, intelektualnego i ekonomicznego wyzwolenia.
Ta rekonfiguracja bohaterki obejmuje przedstawianie ich jako "dewiacyjnych" matek.
Było to szczególnie ważne w czasach, gdy definicja "cnotliwego macierzyństwa"
stawała się coraz bardziej restrykcyjna. Kobiety te opierały się tradycyjnym ideom
macierzyństwa nie tylko pisząc w sposób wywrotowy, ale także buntując się
przeciwko normom społecznym, które oczekiwały od nich, że będą uległymi matkami
wychowującymi posłuszne córki.
1. Mary Wollstonecraft (1759-1797)
Uważana za pionierkę pierwszej fali feminizmu w Anglii, Mary Wollstonecraft jest
najbardziej znana ze swojej książki Wołanie o prawa kobiety (oryg. A Vindication of
the Rights of Woman, 1792). Ale Wollstonecraft napisała także fikcyjną paralelę do
tego dzieła.

Maria: or the Wrongs of Woman* (1798) to kronika życia kobiety poślubionej
znęcającemu się nad nią mężowi. Publicznie „udowadnia” on jej szaleństwo, więc
zostaje zamknięta w przytułku i nie może już widywać ich niemowlęcej córki.
Bezradna w więzieniu Maria pisze manuskrypt do swojej córki, rejestrując epizody ze
swojego wstrząsającego życia.

Strażniczka w przytułku, Jemima, jest kobietą z niższej klasy, urodzoną poza
związkiem małżeńskim i od urodzenia napiętnowaną. Dorasta jako uboga sierota i
jest wykorzystywana seksualnie przez ojczyma, a później przez pracodawcę. W
wyniku gwałtu zachodzi w ciążę i usuwa płód. Powieść jest ponurym komentarzem
na temat cyklicznego charakteru przemocy seksualnej zadawanej matkom takim jak
Jemima i Maria, które żyją w cieniu społeczeństwa obywatelskiego.
Znamy ją jako matkę powieściopisarki Mary Shelley, ale przed ślubem z Williamem
Godwinem Wollstonecraft również urodziła córkę poza związkiem małżeńskim.
Opiekując się swoim niemowlęciem, Fanny, poradziła sobie z porzuceniem przez
biologicznego ojca dziewczynki. Jej autobiograficzna książka podróżnicza, Letters
Written in Sweden, Norway, and Denmark* (1796), powstała w tym trudnym okresie i
poświęca wiele miejsca jej doświadczeniom jako nowej matki.
2. Charlotte Smith (1749-1806)
Charlotte Smith była nieszczęśliwie zamężna z uzależnionym od hazardu
mężczyzną, a z 12 dzieci urodzonych w tym trudnym małżeństwie przeżyło tylko
dziewięcioro.
Jej życie jako pisarki było naznaczone desperacją, ponieważ walczyła o utrzymanie
swoich dzieci i wnuków oraz przez całe życie toczyła batalię prawną o majątek
swojego teścia. Smith pisała dużo, a jej powieści przedstawiają kobiety na różnych
etapach ich życia, od starszych matriarchów prowadzących rodzinę po młode matki i
kobiety, które rodzą poza małżeństwem.
Często są to przedstawienia pełne współczucia, a narratorka nie wygłasza moralnych
komentarzy. Na przykład w Emmeline (1788) jedna z bohaterek, która urodziła
„nieślubne” dziecko, łączy się ze swoim kochankiem i otrzymuje szczęśliwe
zakończenie. Jest to transgresyjne, ponieważ normą było przedstawianie
„rozwiązłych” kobiet jako cierpiących i umierających, aby ostrzec młode czytelniczki.
Desmond (1792), najbardziej jawnie polityczna powieść Smith, idzie jeszcze dalej w
swoim buncie. Jej angielski bohater jednoznacznie sympatyzuje z rewolucjonistami
we Francji. Co więcej, zakochuje się w młodej matce trójki dzieci. W miarę rozwoju
fabuły dochodzi do zbiegu osobistego i politycznego wyzwolenia.
3. Mary Robinson (1757-1800)
Podobnie jak Smith i Wollstonecraft, Mary Robinson była orędowniczką praw kobiet,
edukacji i autonomii. Zdobyła status gwiazdy jako aktorka teatralna i została nazwana
"Perditą" na cześć szekspirowskiej bohaterki. Jako poetka zyskała nieformalny tytuł
"angielskiej Safony".
Jej początkowa podróż jako autorki przypomina podróż Smith. Robinson została
zmuszona do małżeństwa w młodym wieku, z mężczyzną pogrążonym w hazardzie i
długach. Kiedy nie spłacił on swoich długów i został uwięziony, Robinson została
wysłana do więzienia razem z nim. Podjęła jednak niezwykły krok, zabierając ze
sobą do więzienia swoją maleńką córeczkę, zamiast zostawić ją w państwowym
domu opieki, jak to było w zwyczaju.
Ostatecznemu zdobyciu przez Robinson sławy literackiej i teatralnej towarzyszyło
niekonwencjonalne życie osobiste, ponieważ rozstała się z mężem i miała kilka
romansów. W przeciwieństwie do Smith, która publicznie przedstawiała się jako

poświęcająca się i zachowująca czystość samotna matka, Robinson stała się pełną
erotyzmu aktorką i autorką, jeszcze bardziej „zboczoną matką”. Jej wspomnienia
zostały pośmiertnie opublikowane przez jej córkę.
Powieść Robinson, The Natural Daughter*** (1799), osadzona w kontekście rewolucji
francuskiej, przedstawia świeżo poślubioną bohaterkę, która bierze pod opiekę
dziecko niezamężnej matki, aby chronić zarówno matkę, jak i dziecko. Kiedy
biologiczna matka zaginęła, pojawiły się plotki, że dziecko jest jej własnym z
nielegalnego romansu, co doprowadziło do rozpadu jej małżeństwa.
Powieść śledzi losy obu kobiet, adopcyjnej matki, która zmaga się ze wstydem i
społecznym ostracyzmem, oraz biologicznej, która zyskuje sławę jako aktorka -
podobnie jak sama Robinson.
*brak wydania polskiego, tytuł w tłumaczeniu brzmi „Maria, czyli krzywdy
kobiety” [przyp. tłum.]
**brak wydania polskiego, tytuł w tłumaczeniu brzmi „Listy pisane w Szwecji,
Norwegii i Danii” [przyp. tłum.]
***brak wydania polskiego, tytuł w tłumaczeniu brzmi „Nieślubna córka” [przyp.
tłum.]