Napoleon Ridleya Scotta - jak rzetelny okazał się film? Przybliżamy historię znanego dowódcy

Klatka z filmu “Napoleon”

Napoleon Ridleya Scotta - jak rzetelny okazał się film? Przybliżamy historię znanego dowódcy

Najnowszy dramat historyczny Ridleya Scotta, Napoleon, opowiada o sięgnięciu po władzę i upadku francuskiego cesarza oraz bada jego burzliwy związek z Józefiną, z domu Marie-Josèphe Rose Tascher de la Pagerie. W jakim stopniu wydarzenia ukazane w filmie zgodne są z prawdziwą historią?

Najnowszy dramat historyczny Ridleya Scotta, Napoleon, to „wierna” biografia powszechnie znanego francuskiego cesarza, która pojawiła się w kinach 22 listopada, a następnie także w serwisie streamingowym Apple TV+.

Joaquin Phoenix wciela się w rolę Napoleona Bonaparte, po raz drugi grając cesarza w opus magnum Ridleya Scotta (wcielił się także w rzymskiego cesarza Kommodusa w Gladiatorze z 2000 roku), podczas gdy Vanessa Kirby, znana z serialu The Crown, wciela się w rolę jego pierwszej żony, cesarzowej Józefiny.

W filmie nie brakuje najbardziej kluczowych momentów. Obejmuje on większość dorosłego życia Bonapartego, od końca rewolucji francuskiej i egzekucji Marii Antoniny, kiedy był tylko kapitanem artylerii, aż do jego śmierci podczas drugiego wygnania na Świętej Helenie w 1821 roku.

Jak można było się spodziewać, film uwija się wręcz z wieloma wydarzeniami. Całe kampanie mijają w mgnieniu oka. Nie widać tu, że Napoleon stoczył około 60 bitew ani że w czasie swojego cesarstwa musiał stawić czoła pięciu koalicjom sprzymierzonych mocarstw. Nie jest to wierna opowieść o wojnach napoleońskich. To naciągana napoleońska farsa i spektakl przepychu otaczającego człowieka, który rzucił Europę na kolana.

W związku z tym rodzi się wiele pytań bez odpowiedzi, z których najważniejsze zostały omówione poniżej. Widzieliście już film? Historyk zajmujący się Napoleonem, Zack White przedstawia swoje przemyślenia na temat tej nowej produkcji.

Czy Napoleon Ridleya Scotta to prawdziwa historia?

Ogólnie rzecz biorąc, tak - w tym sensie, że Napoleon i wszystkie główne postacie w filmie są prawdziwymi postaciami historycznymi, a wydarzenia bardzo luźno rozgrywają się tak, jak na ekranie. Ale jak to zazwyczaj bywa, diabeł tkwi w szczegółach.

Weźmy na przykład stwierdzenie z reklamy filmu: „Pochodził z niczego. Podbił wszystko”. Żadna z tych rzeczy nie jest prawdą, mówi historyk napoleoński Zack White.

Wiele mówi się, zarówno w prawdziwej brytyjskiej propagandzie, jak i w filmie, że Napoleon był „korsykańskim łotrem”; człowiekiem o zabawnym sposobie mówienia i pozbawionym wyrafinowania.

„Napoleon pochodził z drobnej szlachty na Korsyce”, mówi White. „Oznaczało to, że przed rewolucją francuską nie odgrywał żadnej większej roli w społeczeństwie”.

Niemniej jednak bycie szlachcicem - jakkolwiek drobnym - dało Napoleonowi kluczową przewagę. „Oznaczało to, że był kimś, a co szczególnie ważne, oznaczało to, że jego ojciec mógł wysłać go do akademii wojskowej, aby kształcił się we Francji” - mówi White.

„W praktyce oznaczało to, że Napoleon miał pewnego rodzaju przewagę. Miał karierę, która została mu podarowana w ramach wysiłków francuskiego króla, aby zjednać sobie drobną szlachtę i zbudować część społeczeństwa, która była wobec niego zadłużona”.

Co naprawdę wydarzyło się podczas oblężenia Tulonu?

„Pomysł, że Napoleon poprowadził oblężenie Tulonu, jest czymś, w czym Ridley Scott gra na napoleońskim micie - ale jak w każdym dobrym micie, i w tym jest wiele prawdy” - mówi White.

Tulon, miasto portowe na Riwierze Francuskiej, zwróciło się przeciwko rewolucji na rzecz monarchii i zaprosiło Brytyjczyków do przejęcia kontroli nad zacumowaną tam francuską flotą.

„Napoleon zawsze miał oko do terenu i niewiele czasu zajęło mu zrobienie dwóch ważnych rzeczy. Pierwszą z nich była reorganizacja artylerii, której dokonał z oszałamiającą szybkością i energią tak typową dla większości jego kariery. Udało mu się również zidentyfikować kluczowy słaby punkt w brytyjskiej obronie”.

Tym słabym punktem była jedna konkretna reduta, której zdobycie mogło pozwolić na zdominowanie wewnętrznego portu. Zdobycie tej reduty sprawiłoby, że Brytyjczycy znaleźliby się na straconej pozycji. I dokładnie to zrobił Napoleon.

„Napoleon był kimś, kto w tamtym momencie był skłonny do działania, więc osobiście poprowadził jeden z ataków na tę redutę i został ranny w udo. Gdyby bagnet przesunął się o kilka centymetrów, Napoleon mógłby zginąć”.

Czy Napoleon strzelał do tłumu podczas powstania w Wandei? Napoleon z filmu Ridleya Scotta zgadza się stłumić powstanie wandejskie

(rojalistyczny bunt na ulicach Paryża w październiku 1795 roku) pod warunkiem, że zrobi to po swojemu.

Widzimy tłum zmierzający w kierunku artylerii Napoleona, która stoi między nimi a budynkami rządowymi; Napoleon o kamiennej twarzy sygnalizuje swoim ludziom, aby strzelali do ludzi.

„Sposób, w jaki powstanie w Wandei zostało przedstawione w filmie, jest interesujący” - mówi White. „Widz ma spojrzeć na działania Napoleona i zdecydować, czy były one właściwe”.

Opowieść ta zawiera pewną przestrogę. „Często mówi się, że był to głównie tłum kobiet i dzieci, co nie jest do końca prawdą. Było tam wielu uzbrojonych rojalistów - może nie wyszkolonych, zawodowych żołnierzy, ale dobrze wyposażonej milicji gotowej zaangażować się w walkę”.

„Natura kartaczy polega na tym, że są bardzo efektywne jako broń przeciwpiechotna. Skutecznie oczyszczają ulice, a za to Napoleon został nagrodzony.

„To właśnie z powodu tego incydentu został mianowany dowódcą armii we Włoszech, więc cały ten epizod jest postrzegany jako kluczowy dla dojścia Napoleona do władzy”.

Jaka była natura relacji Napoleona i Józefiny?

Józefina to potężna postać w całym filmie, odgrywająca istotną rolę dla taktycznie błyskotliwego, acz społecznie nieudolnego Napoleona. Ich związek jest ognisty, a cała historia miłosna wydaje się utkana ze współzależności, niewierności i manipulacji.

Poznali się w 1795 roku; ona była wdową, sześć lat starszą od Napoleona, a w tamtym czasie też kochanką członka Dyrektoriatu Paula Barrasa.

„Czy moje życie wkrótce się zmieni?” - żartuje filmowa Józefina. Zarówno dla niej, jak i Napoleona z pewnością tak się stało.

„Podczas gdy młody generał był całkowicie zauroczony, wysyłając jej list miłosny za listem, Józefina pozostawała ambiwalentna” - mówi historyk Laura O'Brien o prawdziwym Napoleonie. „Ostatecznie zgodziła się go poślubić, uznając, że odnoszący kolejne sukcesy Napoleon może zapewnić jej bezpieczeństwo i ochronę”.

Te listy miłosne, jak zauważa White, były tak boleśnie intensywne i naiwne, że „wskazują na jego niedojrzałość w kwestii miłości”.

Jednak pod wieloma względami, dodaje White, Józefina była opoką Napoleona.

„Pomimo wszystkich problemów w związku, niepewności i niewierności po obu stronach, mogła ona odegrać naprawdę kluczową rolę”.

„Była niezwykle inteligentną, doświadczoną, sprytną, a także bardzo piękną kobietą i była w stanie wykorzystać swoje liczne wdzięki, by zjednać sobie ludzi, stając się cesarzową Francji. Potrafiła poruszać się w pewnych kręgach i wywierać wpływ na obracających się w nich ludzi”.

White zauważa, że odgrywała nie tylko ceremonialną rolę, czego widzowie nie zobaczą w filmie. „Kiedy Napoleon wyruszył na inwazję na Rosję w 1812 roku, zasadniczo pozostawił Józefinę na najwyższym stanowisku w państwie. To ona musiała podpisywać dekrety francuskiego rządu”.

Nawet po ich unieważnieniu pozostała jego powierniczką na całe życie.

 Czy Napoleon strzelał do piramid?

Stoczona w 1798 roku podczas kampanii egipskiej bitwa pod piramidami była tak wielkim szokiem dla Mameluków, że opuścili oni Kair, pozwalając Napoleonowi wkroczyć do miasta niemal bez oporu.

Napoleon pokazuje Bonapartego rysującego swoje linie bojowe pod przysłowiowym cieniem Wielkiej Piramidy w Gizie - którą następnie ostrzeliwuje, a jej fragmenty spadają bezpośrednio na kawalerię Mameluków.

Nic takiego się jednak nie stało - piramidy były bowiem ledwo w zasięgu wzroku.

„Sama bitwa miała miejsce około 11 km od samych piramid”, mówi White, „daleko poza skutecznym zasięgiem artylerii w tamtym okresie”.

Niektórzy widzowie mogą być rozczarowani faktem, że Napoleon nie odstrzelił nosa Sfinksowi.

Czy Napoleon był niski?

Po bitwie pod piramidami ludzie Napoleona otwierają sarkofag faraona, a on - chcąc stanąć twarzą w twarz z mumią - jest zmuszony stanąć na skrzyni, aby spojrzeć w jej zmarszczone oblicze.

Jest to moment, który nawiązuje do starego (niektórzy mogą powiedzieć, że zmęczonego, inni, że w stylu Gillraya) żartu, że prawdziwy Bonaparte był niższy niż przeciętny facet.

„To nawiązanie do mitu, że Napoleon miał 1.60 m wzrostu i w rezultacie miał tak zwany kompleks Napoleona” - mówi White.

„Jeśli chodzi o standardową miarę - ponieważ różne narody używały różnych długości miar w tym czasie - Napoleon miał prawie 1.70 m, co czyniło z niego nieco powyżej średniego wzrostu standardowego francuskiego piechura podczas bitwy pod Waterloo”.

Jak wyglądała Koronacja Napoleona?

Podczas koronacji na cesarza Francuzów w grudniu 1804 roku, Napoleon Ridleya Scotta pokazuje Bonapartego wyrywającego koronę i umieszczającego ją na własnej głowie, wywołując zduszone westchnienia wśród gapiów.

Czy naprawdę tak to wyglądało? Jasne, że tak.

„Jest to przedstawiane jako niezwykle kontrowersyjne posunięcie i w rzeczy samej takie właśnie było” - mówi White. „Napoleon wiedział, jak pokazać światu swoją wielkość, a koronowanie samego siebie było tu strategicznym posunięciem, tym bardziej, gdy weźmiemy pod uwagę obecność papieża”.

„Dla papieża było to jak uderzenie w twarz, jak zobrazowanie słów: „Nie jesteś najważniejszą osobą w tym pokoju. Mój autorytet jest większy, ponieważ jestem przedstawicielem narodu francuskiego””.

Czy Napoleon wierzył, że stanie się legendą na miarę Cezara, lub Aleksandra Wielkiego?

Nie ma wątpliwości, że Napoleon porównuje się w filmie zarówno do Aleksandra Wielkiego, jak i Juliusza Cezara, a prawdziwy Napoleon nalegał, by neoklasyczny rzeźbiarz Antonia Canova stworzył heroiczny akt przedstawiający go jako rzymskiego boga Marsa.

Jednak odkrycie tego, co Napoleon myślał o sobie i swoim miejscu w historii, jest skomplikowane, mówi White, ponieważ Bonaparte był mistrzem propagandy.

„Z pewnością był skłonny przedstawiać siebie jako kogoś na równi z Aleksandrem czy Cezarem” - mówi White. A po drugim wygnaniu na Świętą Helenę mógł niejako wcielić się w takie postacie, mając luksus opowiadania własnej historii.

„Pomimo przegranej, Napoleon stanowi wyjątek od reguły, że historię piszą zwycięzcy”, mówi White, „ponieważ był w stanie długo dyktować swoje wspomnienia, rozmyślać i obwiniać tych, którzy go zawiedli”.

Czy matka Napoleona zmusiła go do zdrady?

Niespodziewaną obecnością zaszczyca nas nieobecna w żadnej z reklam matka Napoleona, Letycja Bonaparte.

W filmie Scotta można wywnioskować, że Napoleon ma do niej ogromny szacunek, nawet po tym, jak zostaje cesarzem. Ma także pewne edypowe wręcz skłonności, ponieważ widzi swoją matkę w Józefinie.

Jednak ich wyjątkowa interakcja ma miejsce, gdy Letycja namawia nieśmiałego Napoleona do odbycia jednonocnej przygody z już czekającą na niego w łóżku na drugim końcu korytarza kobietą - aby „rozstrzygnąć raz na zawsze” kwestię, czy jego brak spadkobiercy jest spowodowany przez niego, czy Józefinę.

Czy faktycznie tak było? Incydent z łóżkiem jest najprawdopodobniej zmyślony, a nawet w filmie Napoleon przyznaje, że miał już romanse na długo przed nim. W prawdziwym życiu romanse te zaowocowały też nieślubnym potomstwem.

Prawdą jest, pisze historyk Laura O'Brien, że Bonapartowie „nienawidzili starej kobiety” jak mówili o Józefinie, o której mówili, ”że wykradła go rodzinie” i aktywnie próbowali zwrócić uwagę Napoleona na „inne perspektywy” - choć zwykle były to machinacje jego rodzeństwa, a nie matki.

Czy bitwa pod Austerlitz pochłonęła pod wodą tysiące istnień?

Jedno z najbardziej spektakularnych zwycięstw Napoleona w filmie powiela jeden z największych otaczających go mitów. Bitwa pod Austerlitz, stoczona w 1805 roku przeciwko połączonym siłom rosyjskiego cara Aleksandra I i austriackiego cesarza Franciszka I, ugruntowała reputację Napoleona jako geniusza wojskowego.

Film Ridleya Scotta trzyma się pewnego popularnego mitu: Napoleon kieruje armię austriacko-rosyjską na oblodzone jezioro, z czego żołnierze zdają sobie sprawę

dopiero wtedy, gdy zaczynają padać kule armatnie. Tysiące ludzi tonie, co maluje nam obraz mrożącej krew w żyłach śmierci.

Problem w tym, że nie było tam wielkiego jeziora, a jedynie kilka stawów rybnych. „Napoleon wiedział, ilu ludzi zginęło w ten sposób, ponieważ sam kazał je osuszyć” - mówi White. „Francuzi znaleźli w tych jeziorach mnóstwo wozów i koni, ale tylko dwa ciała”.

Czy Napoleon kiedykolwiek spotkał księcia Wellington?

Bitwa pod Waterloo z 1815 roku to jeden z najważniejszych momentów wojen napoleońskich, oznaczający zarówno ostateczną klęskę Napoleona, jak i ostatnie bitwy Napoleona i jego brytyjskiego nemezis, księcia Wellingtona.

Wellington i Napoleon są często - zarówno w Napoleonie Ridleya Scotta, jak i w innych filmach - przedstawiani jako zawzięci wrogowie, a tutaj nawet stają twarzą w twarz na pokładzie HMS Bellerophon na krótko przed tym, jak Napoleon zostaje zesłany na Wyspę Świętej Heleny.

Jest to jednak spotkanie, do którego nigdy nie doszło. Nie doszło też do niego nigdzie indziej.

„W rzeczywistości Wellington był dość drugorzędną i mało znaczącą postacią aż do znacznie późniejszego okresu wojen napoleońskich; dopiero dzięki sukcesom w Hiszpanii i Portugalii Wellington awansował do pozycji, na której był szanowany w całej Europie”.

„Nigdy nie byli nawet bliscy spotkania. Najbliżej, a w zasadzie jedyny raz, kiedy ze sobą walczyli, było to w bitwie pod Waterloo” - mówi White. „W końcowych etapach zbliżyli się do siebie na odległość około kilometra”.

Prawdziwy Napoleon nigdy nie zamierzał uwięzić armii austriackiej i rosyjskiej na jeziorze, ale w tym miejscu ponownie pojawia się jego propaganda.

„Wykorzystał tę okazję do PR-owego zamachu stanu, aby wyglądało na to, że zawsze było to częścią planu” - mówi White. „Sprawił, że wróg znalazł się dokładnie w takiej pozycji, w jakiej chciał, aby wszyscy zginęli w szczególnie krwawy i przerażający sposób”.

Co stało się z drugą żoną Napoleona, Marią Ludwiką Austriacką?

Józefina... w filmie gości w umyśle Napoleona, nawet po unieważnieniu ich małżeństwa, i to do niej wraca wspomnieniami, gdy umiera. A co z kobietą, dla której odstawił Józefinę na bok, habsburską arcyksiężniczką Marią Ludwiką?

Zarówno w filmie, jak i w prawdziwym życiu, poszukiwanie przez Napoleona spadkobiercy skłania go do starania się o rękę innej. „Nie mogło być bardziej pożądanej kandydatki na żonę”, mówi historyk Deborah Jay o Marie-Louise. „Była spokrewniona z praktycznie każdą rządzącą dynastią w Europie”.

Maria Ludwika zarówno urodziła Napoleonowi upragnionego syna, jak i stała się jego lojalną wielbicielką, stając po stronie Francji nawet po tym, jak jej ojciec sprzymierzył się z Rosją przeciwko jej mężowi.

„W marcu 1814 r. Maria Ludwika stała samotnie jako regentka Francji, zmuszona do podjęcia decyzji, czy powinna stawić czoła ojcu i jego sojusznikom - którzy byli gotowi do marszu na Paryż - czy też uciec do Doliny Loary, do czego namawiali ją tchórzliwi ministrowie jej męża. Jej odwaga i bohaterstwo okazały się mało pomocne”.

„Oddzielona od Napoleona, ona i jej syn zostali zmuszeni do powrotu do Wiednia jako uchodźcy”, pisze Jay. „Po ciężkiej kampanii Maria Ludwika otrzymała w końcu księstwa Parmy, Piacenzy i Guastalli obiecane jej przez aliantów, aby zapewnić pierwszą abdykację jej męża”.

Wyruszyła do Parmy w 1816 roku, choć jej czas rządów jako księżnej był niepewny. 

Jak wyglądał koniec Napoleona?

W filmie Napoleon łagodnie osuwa się na ziemie, będąc na wygnaniu na Wyspie Świętej Heleny, zaraz po wyznaniu mu ostatniej propagandy na temat tego, kto spalił Moskwę w 1812 roku po bitwie pod Borodino (nie był to Napoleon; Rosjanie zrobili to sami). Jednak los cesarza mógł być znacznie bardziej mroczny.

„Dzień po jego śmierci w brytyjskim areszcie 5 maja 1821 r. 16 obserwatorów uczestniczyło w sekcji zwłok, w tym siedmiu lekarzy” - pisze Siân Rees, autor książki The Many Deaths of Napoleon Bonaparte. „Byli jednomyślni w swoich wnioskach: Napoleon zmarł na raka żołądka”.

Nie powstrzymało to wątpliwości i teorii, że francuski cesarz mógł spotkać się z przedwczesnym końcem - albo na zlecenie Brytyjczyków, albo swoich francuskich rywali - a nawet, że Napoleon nigdy nie przybył na Świętą Helenę.