Naukowcy odkryli sekretny składnik obrazów Leonarda da Vinci

Goście oglądający jedną z wersji „Ostatniej Wieczerzy” na darmowym otwarciu wystawy poświęconej Leonardowi da Vinci w Luwrze, Paryż, 21 luty 2020. Lucas Barioulet/AFP/Getty Images

Śladowe ilości pozostałości białkowych zostały już wykryte dawno temu w klasycznych obrazach olejnych, jednak były przypisywane zanieczyszczeniom. Nowe badanie opublikowane we wtorek w czasopiśmie „Nature Communications” odkryło, że obecność białka była prawdopodobnie zamierzona, co ujawnia nieco więcej informacji o wiedzy technicznej najbardziej uzdolnionych europejskich malarzy z okresu nowożytności i sposobach, w jakich przygotowywali swoje farby.

„Istnieje o tym bardzo niewiele pisemnych źródeł i nie wykonano dotąd żadnych badań naukowych, aby bardziej zgłębić temat” – powiedziała podczas telefonicznego wywiadu autorka badania, Ophélie Ranquet z uczelni Karlsruher Institut für Technologie w Niemczech. „Wyniki naszych badań pokazują, że nawet niewielką ilością żółtka można niesamowicie zmienić właściwości farby olejnej, co mogło dobrze posłużyć artystom”.

Jak się okazuje, zwykłe dodanie żółtek jaj mogło mieć długotrwałe efekty wpływające na więcej niż walory estetyczne.

Jajka kontra olej

W porównaniu z medium malarskim opracowanym przez starożytnych Egipcjan zwanym temperą – łączył żółtka jajek ze sproszkowanymi barwnikami i wodą – farby olejne tworzą intensywniejsze barwy, pozwalają na płynne przejścia kolorów i wysychają dużo wolniej, co pozwala na użycie przez kilka dni po przygotowaniu. Jednakże farby olejne, które korzystają z siemienia lnianego lub oleju szafranowego zamiast wody, mają też wady, na przykład blaknięcie kolorów czy szkody wyrządzone przez wystawienie na działanie światła.

Jako że tworzenie farby jest rzemieślniczym i eksperymentalnym procesem, jest to możliwe, że „starzy mistrzowie” mogli dodać żółtka jaj, znany im składnik, do nowszego typu farb, który jako pierwszy pojawił się w VII wieku w Azji Centralnej, zanim dotarł do Europy Północnej w czasach średniowiecza i we Włoszech podczas Renesansu. Podczas badania, naukowcy odtworzyli proces tworzenia farby poprzez użycie czterech składników – żółtek z jaj, wody destylowanej, oleju szafranowego i barwnika a – by otrzymać dwie historycznie ważne i popularne barwy, mianowicie biel ołowiową i błękit ultramarynowy.

„Dodanie żółtka jest korzystne, ponieważ potrafi drastycznie zmienić właściwości tych farb” – wyjaśnia Ranquet. „Przykładowo, ze względu na antyutleniacze zawarte w żółtku, farba potrzebuje więcej czasu, aby się utlenić, przez co jej starzenie się wygląda inaczej”.

Reakcje chemiczne między olejem, barwnikiem i białkiem w żółtkach bezpośrednio wpływają na zachowanie i kleistość farby. „Dla przykładu, biel ołowiowa jest bardzo wrażliwa na wilgoć, lecz pokrywając ją warstwą białka, staje się dużo bardziej odporna na jej działanie, sprawiając, że farba jest łatwa w nakładaniu” – powiedziała Ranquet.

„Z drugiej strony, chcąc czegoś sztywniejszego bez dodawania dużej ilości barwnika, dzięki odrobinie żółtka jaja można stworzyć farbę do impastu”, dodała, odnosząc się do techniki malarskiej, gdzie farba kładziona jest pociągnięciami mocnymi na tyle, że wciąż widać ślady pędzla. Jak wyjaśnia Ranquet, używanie mniejszej ilości barwnika byłoby pożądane wieki temu, kiedy pewnie konkretne barwniki – jak lapis-lazuli, który używany był do stworzenia błękitu ultramaryny – były droższe od złota.

Bezpośrednie dowody na użycie żółtka w farbie olejnej, lub jego brak, może być zaobserwowany w „Madonnie z goździkiem” Leonarda Da Vinci, jednym z obrazów, któremu przyjrzano się podczas badania. Na dziele, które jest obecnie na wystawie w Starej Pinakotece w Monachium, widać dokładnie zmarszczenie farby na twarzy Maryi i dziecka.

„Farba olejna zaczyna schnąć od powierzchni w dół, co jest powodem jej marszczenia” – oznajmia Ranquet.

Jednym z powodów marszczenia może być niewystarczająca ilość barwników w farbie, a badanie zdołało wykazać, że można było pozbyć się tego efektu dzięki dodatkowi żółtka: „To dość niesamowite, ponieważ, tak czy inaczej, ilość barwnika nie ulega zmianie, ale wszystko zmienia obecność żółtka”.

Ponieważ do marszczenia dochodzi w ciągu kilku dni, jest prawdopodobne, że Leonardo oraz inni „starzy mistrzowie” mogli sami odkryć ten efekt, tak samo jak dodatkowe zalety żółtka w farbie, wliczając odporność na wilgoć. „Madonna z goździkiem” jest jednym z najwcześniejszych obrazów Leonarda, stworzonym w czasach, gdzie wciąż prawdopodobnie szlifował umiejętności posługiwania się nowym popularnym medium malarskim, jakim była farba olejna.

Nowe zrozumienie klasyków

Kolejnym obrazem, któremu przyjrzano się podczas badania były „Lamentacje nad martwym Chrystusem” Botticellego, również na wystawie w Starej Pinakotece. Został on namalowany głównie za pomocą tempery, lecz farba olejna została użyta w tle oraz kilku drugoplanowych elementach.

„Wiedzieliśmy, że niektóre części obrazu zawierają pociągnięcia pędzla, które są typowe dla obrazów olejnych, ale mimo wszystko, wykryliśmy obecność białek” – powiedziała Ranquet. „Ze względu na to, że to była bardzo mała ilość i fakt, że ciężko je wykryć, może to być zlekceważone i potraktowane jako zanieczyszczenie: w warsztatach artyści używali wielu różnych rzeczy, a jajka mogły się tam po prostu znaleźć przez temperę”.

Badania zasugerowały jednak, że biorąc pod uwagę korzystne efekty żółtek na farbę olejną, obecność białek w dziele może wskazywać na celowe wykorzystanie jajek. Ranquet ma nadzieję, że te przedwstępne ustalenia mogą zwrócić więcej uwagi na tę zaniedbaną dziedzinę badań.

Maria Peria Colombini, profesor chemii analitycznej na Uniwersytecie w Pizie we Włoszech, która nie brała udziału w badaniach, zgodziła się z tym. „To ekscytujące badanie przedstawia nam nowy sposób na rozumienie starych technik malarskich” – napisała w e-mailu.

„Ta grupa badawcza, poprzez przedstawienie wyników z poziomu molekularnego do skali makroskopijnej, dostarcza nowej wiedzy w zakresie wykorzystywania spoiw z żółtek jaj i oleju. Nie zamierzają jedynie zidentyfikować materiałów użytych przez „starych mistrzów”, ale także wyjaśnić, w jaki sposób byli w stanie wywoływać tak niesamowite efekty poprzez wykorzystanie i połączenie ze sobą niektórych z niewielu dostępnych środków naturalnych. Próbują odkryć sekrety starych receptur, po których pozostało bardzo mało źródeł pisanych” – dodała.

„Ta nowa wiedza przyczynia się nie tylko do lepszej konserwacji dzieł sztuki, ale także do lepszego zrozumienia historii sztuki”.