Nekrolog Franka Stelli

 Frank Stella przed jedną ze swoich prac w muzeum sztuki w Wolfsburg, Niemcy, 2012. Fotografia: Matthias Leitzke/EPA/Shutterstock. 

W lutym 2015 roku, na dziedzińcu Akademii Królewskiej w Londynie, pojawiła się para ogromnych gwiazd, jedna w błyszczącym aluminium, a druga zrobiona z matowego drewna tekowego. Te gwiazdy zostały stworzone przez amerykańskiego artystę i honorowego akademika Franka Stellę, który zmarł w wieku 87 lat. Pomimo swoich różnic w wyglądzie te dwie gwiazdy były częścią jednego dzieła nazwanego, dosyć dosłownie, Nadęta Gwiazda i Drewniana Gwiazda (Inflated Star and Wooden Star). Biorąc pod uwagę ich rozmiary - każda z nich mierzyła we wszystkich wymiarach około 7 metrów - nikt nie pomyślałby, że miały coś do ukrycia. W 1966 roku Stella powiedział: „Widzicie to, co widzicie.” W celu ubliżenia uczucia mystycyzmy wokół abstrakcyjnego ekspresjonizmu. Te słowa stały się mantrą nowonarodzonego stylu znanego jako minimalizm – i wydawały się pasować Nadętej Gwieździe i Drewnianej Gwieździe idealnie. Pomimo tego dzieła Stelli wznosiły więcej pytań niż odpowiedzi. Jego gwiazdy były spawane razem przez metalową tubę, tak jak były połączone w tytule. Wyglądały jakby znajdowały się na bliskich orbitach, ale nie można było stwierdzić, która wymuszała którą w swoje pole grawitacji. 

Roślinne miasto (Plant City), 1963, chromian cynku na płótnie, przez Franka Stellę. Fotografia: © 2015 Frank Stella/Artists Rights Society (ARS), New York. 

Wizualnie i materialnie, te gwiazdy różniły się od siebie. Nadęta Gwiazda była pełna i poduszkowata, wykończona na wysoki połysk niczym dzieła Jeffa Koonsy, zaś Drewniana Gwiazda wyglądała na skromną i szkieletowatą. Nie można było skupić się na jednej z nich bez porównywania jej do drugiej, a jednak te porównania - przed/po, starsze/nowsze, silniejsze/słabsze - zależały wyłącznie od interpretacji widza. Poza tym trzeba także wspomnieć o dowcipnej naturze dzieła. Dziadkowie Stelli od obydwu rodziców przybyli do Stanów Zjednoczonych jako sycylijscy imigranci na początku 20-stego wieku. Jego rodzice, Frank Sr, ginekolog oraz Konstancja (nazwisko panieńskie Santonelli) artystka, która później została domową gospodynią, mówili w domu po włosku. Stella po włosku oznacza „gwiazda”. Powiązanie Stelli z gwiazdą powstało wcześnie. W 1963, podczas pobytu w Dartmough College w Nowym Hampshire, tworzył obrazy na płótnach w kształcie gwiazd, takie jak Port Miasta Tampa (Port Tampa City). Do tego stworzył litografię nazwaną Gwiazda Persji (Star of Persia) w 1967 roku. 

W galeriach, plac i parkach z rzeźbami można znaleźć setki z gwiazd Stelli, w różnych formach wykonania. Ciągle nalegał, że forma nie była nawiązaniem do jego imienia i wspomniał, że jest jedyną osobą, którą zna, która nie posiada gwiazdy Stella. Frank stał się sławny dosyć wcześnie. Jako najstarsze dziecko, Stella urodził się w Malden, zamożnym przedmieściu Boston, w stanie Massachusetts i został wysłany przez swoich ambitnych rodziców do Akademi Philips w Andover, porównywanej do Eton i szkoły, w której uczyli się obydwaj przyszli prezydenci Bush. Pobierał tam jedynie lekcje sztuki. Po zdobyciu licencjatu w historii z Princeton w 1958 roku przeprowadził się do Nowego Jorku, gdzie wynajął poddasze w Zachodnim Broadwayu i zarabiał na życie jako malarz wnętrz. Nauczył się tego zawodu od ojca, który pomimo pracowania 60-sięciu godzin tygodniowo nalegał na pracach malowniczych w domu razem z synem. Wczesne prace Stelli Miedziane Obrazy (Copper Paintings, 1961) zostały namalowane z użyciem mazi odstraszającej pąkle, którą uszczelniał słupy ojca poprzedniego lata. 

Jego następna seria obrazów została nazwana Benjamin Moore  jako nawiązanie do znanej marki farby do wnętrz, którą została namalowana. Andy Warhol kupił całą serię dzieł, po czym rozpoczął swoją własną, nazwaną Zupa Campbella (Campbell’s Soup). Jednak Stella nie był artystą pop-art. Używał domowych farb i pędzli nie po to, aby krytykować popkulturę, ale przez to, że były mu znajome. „Kiedy po raz pierwszy zobaczyłem prace Pollocka”- powiedział w wywiadzie ze stacją radiową NPR w 2000 roku. „Wiedziałem od razy jak to robić.” Czarne obrazy, które zaczął produkować w 1959 roku do dzisiaj pozostają jednymi z jego najsławniejszych prac, takie jak Die Fahne Hoch! w Whitney Museum of American Art, którego ciemna prostota częściowo dodaje mocy całemu dziełu. Zbudowany z równoległych liń czarnego szkliwa i podzielone przez cienkie kawałki czystego płótna sprawia, że jest znany jako obraz „prążkowany”; ten styl zostanie później użyty przez Stellę w latach 70.. Jego prace tak szybko stały się popularne, że ich 23-letni twórca został częścią wystawy Szesnaście Amerykanów (Sixteen Americans) w Museum od Modern Art w Nowym Jorku w 1959 roku, razem z Jasperem Johns oraz Kelly Ellsworth. W 1970 roku, jako 33-latek, stał się najmłodszym artystą, który otrzymał ekspozycję w MoMA. 

Zwiedzający stoją przed Abu Hureyra, 2000, Frank Stella, w wystawie w Jena, Niemcy. Fotografia: Jens Meyer/AP. 

Wczesne naleganie Stelli, że obraz był „płaską powierzchnią z farbą na niej – i niczym więcej” brzmi zbytecznie, ale dało mu zbiór zasad, z którymi mógł walczyć. Jednym z jego wczesnych sposobów na obycie samoustawionych struktur wobec jego własnej formy minimalizmu była produkcja kształtowych płócien - gwiazd, te tak zwane obrazy „notched” takie jak Opactwo Newstead (Newstead Abbey, 1960), w którym małe cięcia ze wszystkich czterech stron pionowego płótna tworzą rytm liń sugerujących romb w ich środku. To uczucie spłaszczonej figury podobnej do ziggurata, jakby dwuwymiarowe dzieło Stelli mogło nagle stać się trójwymiarowe. To tyle, co się wydarzyło w połowie lat 80.. W następnej dekadzie Stella tworzył dzieła takie jak La Scienza della Fiacca (4x) (1984), które w dużej mierze nawiązywało do opowieści Moby Dick. Zamiast czarnych i prążkowanych obrazów, które musiały działać z i przeciw swojej płaskości, obrazy Stelli z lat 80. I 90. nagle zdoyły wolność, formowane włókno szklane oraz aluminium zaczęło się skręcać i spadać, często było skropione farbą. „To płaszczyzny do malowania” - powiedział zapytany o swoje nowe prace. „Dlatego to dalej chodzi o malowanie.” Od tego momentu tworzenie rzeźb takich jak gwiazdy na placu Burlington House z 2015 roku było coraz bliższą rzeczywistością. 

Jeżeli to wyglądało jak zmiana z minimalizmu do maksymalizmu, ta zmiana była również częścią historii Stelli. Dodatkowo w połowie lat 80., nałogowo palący artysta zafascynował się pomysłem stworzenia rzeźb w kształcie pierścieni dymnych. W przeciągu następnych 20 lat dzieła zaczęły zmieniać się powolnie po raz kolejny, niczym ulatniający się dym, w prace takie jak Atalanta i Hippomenes (Atalanta and Hippomenes, 2017), niektóre ustawione na ścianach a inne na podłogach. W rzeźbie gwiazd intencją Stelli najwidoczniej było sprawdzenie jak daleko może pójść z reprezentacją zanim zaniknie w całkowitą abstrakcyjność. Zmiany także dotyczyły jego pracy przeskakującej między medium, wymiarami i dekadami. Kiedy World Trade center został zniszczony w 2001 roku, wielkie dyptyki Stelli, która zostały powieszone w lobby jednego z budynków także uległy destrukcji. W 2021 roku zostały zastąpione na placu odbudowanego WTC przez rzeźbę Jaspera Podzielona Gwiazda (Split Star) nazwana tak przez jego przyjaciela Johna. Była to jednocześnie nowa praca i jedna z nawiązań do jego obrazu sprzed 60 lat Dylemat Jaspera (Jasper’s Dilemma, 1962-63). 

W 21-tym wieku Stella mógł zdecydowanie być nazwanym jednym z wielkich amerykańskich artystów. W 2009 roku otrzymał Narodowy Medal Sztuk od prezydenta Barack Obamy. W 2023 Delta, jeden z jego najstarszych czarnych obrazów, został sprzedany w Art Basel Miami za 45 milionów dolarów. Stella poślubił Barbarę Rose, historyka sztuki i krytyka w 1961 roku. Mieli dwójkę dzieci, Rachel oraz Michaela i rozstali się w 1969 roku. Miał córkę, Laurę, ze związku z Shirley De Lemos Wyse. Z pediatrą Harriet McGurk, którą poślubił w 1973 roku, miał dwóch synów, Petera i Patricka. Harriet, pięcioro dzieci oraz pięcioro wnuków nadal żyją. 

Frank Philip Stella, artysta. Urodzony 12 maja 1936 roku, zmarł 4 maja 2024 roku.