Tajemnice kryjące się za obrazem ,,Wędrowiec nad morzem mgły” Caspara Davida Friedricha

Obraz: Caspar David Friedrich ,, Wędrowiec nad morzem mgły”, 1818r.

Umieszczona na ciemnej, skalistej ścianie skalnej postać stoi w centrum odległych, zbiegających się płaszczyzn. Historyk sztuki Joseph Koerner, profesor Uniwersytetu harwardzkiego, zauważa, że punkt centralny obrazu spoczywa na klatce piersiowej mężczyzny. "Serce jest centrum wszechświata" - mówi.

W ciągu ostatnich dwóch stuleci obraz ten stał się ikoną kultury. Ozdobił okładkę książki filozoficznej Terry'ego Eagletona z 1990 roku Ideologia estetyki. Został wykorzystany do zilustrowania cyklu "Podróż zimowa" Franza Schuberta, klasycznej kompozycji muzycznej, która przedstawia ponurego, wędrownego bohatera. Replikę obrazu można nawet kupić na bluzie z kapturem za 69,99 dolarów amerykańskich.

,,Wędrowiec nad morzem mgły” to kwintesencja romantyzmu. Początkowo koncepcja ta była reakcją na wartości oświeceniowe (logika, racjonalność, porządek), które częściowo przyczyniły się do krwawej, obalającej monarchów rewolucji francuskiej z 1789 roku. W całej Europie pisarze, artyści i muzycy zwrócili się ku emocjom, wyobraźni i wzniosłości w poszukiwaniu inspiracji. Natura - dzika, nieokiełznana i znacznie potężniejsza niż XIX-wieczni Europejczycy - stała się głównym tematem. W szczególności okres ten wywyższał jednostki i ich silne emocje. Friedrich odzwierciedlił te wartości, umieszczając na środku płótna jednego człowieka, wpatrującego się w rozległe i niezbadane tereny.

Friedrich urodził się w Greifswaldzie na Pomorzu Szwedzkim (obecnie północno-wschodnie Niemcy) w 1774 roku. Zanim skończył 20 lat, zmarła jego matka, dwie siostry i brat. Już wtedy był znany ze swojej melancholijnej i ironicznej osobowości, której powaga znalazła odzwierciedlenie w jego malarstwie. Friedrich rozpoczął studia artystyczne na Uniwersytecie w Greifswaldzie w 1790 roku, a następnie w renomowanej Akademii w Kopenhadze w 1794 roku. Tam studiował u uznanego duńskiego malarza portretowego Jensa Juela. W 1798 roku Friedrich przeniósł się do Drezna, choć często podróżował, aby czerpać inspirację dla swoich pejzaży.

W 1808 roku Friedrich wywołał wiele kontrowersji, gdy ukończył jeden z takich pejzaży, ,,Krzyż w górach” (1807-08), który namalował jako ołtarz. Obraz przedstawiający ukrzyżowanie na szczycie góry, z trzema promieniami światła padającymi wprost ku nastrojowemu niebu o wysokim kontraście, sugeruje, że natura - która zajmuje więcej miejsca w kadrze niż sam Chrystus - sama w sobie jest boska.

Badacze początkowo uważali, że dzieło powstało na zamówienie. W rzeczywistości Friedrich stworzył obraz jako hołd dla szwedzkiego króla Gustawa IV Adolfa (zamysł ten jednak został zniweczony, gdy monarcha został obalony w 1808 roku). Ostatecznie obraz został nabyty przez arystokratyczną rodzinę mieszkającą w czeskim zamku w Tetschen (we współczesnej Republice Czeskiej) i stał się znany jako ,,Ołtarz z Tetschen”.

Niedługo później, w 1810 roku, Friedrich został wybrany na członka Akademii Berlińskiej, a następnie Akademii Sztuk Pięknych w Dreźnie w 1816 roku. W ten sposób zapewnił sobie miejsce w niemieckich kręgach artystycznych. (Jego renoma ostatecznie podupadła i zmarł w 1840 roku, gdy realizm wyprzedził romantyzm).

W 1818 roku Friedrich poślubił Caroline Bommer i założył rodzinę (para miała ostatecznie troje dzieci). W tym samym roku namalował dzieło, które obecnie jest niemal synonimem jego nazwiska. Aby stworzyć kompozycję, Friedrich udał się w góry Łabskiego Piaskowca na południowy wschód od Drezna, szkicując poszczególne skały i naturalne formy z dużą szczegółowością. Po powrocie do studia połączył je w całość, tworząc nowy, wyimaginowany krajobraz.

Pomiędzy widzem a mglistą przestrzenią Friedrich namalował postać widzianą od tyłu (,,Rückenfigur”). Jak wyjaśnia Julian Jason Haladyn w swoim eseju z 2016 roku ,,Wędrowiec' Friedricha: Paradoks nowoczesnego podmiotu", podmiot służy jako zastępstwo odbiorcy. ,,Patrzymy na tę ludzką obecność jako sposób na określenie ogólnej skali sceny" - pisze - ,,a dokładniej, na odniesienie naszych fizycznych ciał do parametrów przestrzennych malowanego świata". Tutaj rozwichrzone niebo, podobnie jak u J.M.W. Turnera, staje się niemal abstrakcyjne.

Dorobek artysty ucierpiał, gdy Hitler i naziści uznali Friedricha za swojego ideologicznego przodka w latach trzydziestych XX wieku. Połączyli jego zachwyt nad niemieckim krajobrazem ze swoim sloganem ,,Krew i ziemia", który podobnie romantyzował narodowy krajobraz. To skojarzenie na dziesięciolecia zniechęciło przyszłych badaczy do prac Friedricha.

Ostatecznie, w połowie lat siedemdziesiątych, badacz Robert Rosenblum próbował powiązać twórczość Friedricha i jego rówieśników (Johna Constable'a, Turnera) z twórczością abstrakcyjnych ekspresjonistów. Wydanej w 1975 roku książce nadał nawet tytuł ,,Współczesne malarstwo i północna tradycja romantyczna, od Friedricha do Rothko”; praca ta łączyła obu artystów, jak napisał jeden z recenzentów, poprzez ich poszukiwania ,,jedności jaźni z wszechświatem". Słynny krytyk Hilton Kramer, który nigdy nie przebierał w słowach, nazwał ten pomysł ,,najpotężniejszym bzdurą - błyskotliwą bzdurą, zabawną bzdurą, ale mimo wszystko bzdurą". I tak, prowokacyjny jak zawsze, Friedrich powrócił do centrum historycznego dyskursu o sztuce.

Badacze nie byli w stanie ostatecznie zidentyfikować osoby przedstawionej na obrazie, choć Koerner doszedł do prawdopodobnego wniosku. Uważa on, że Friedrich namalował wysokiego rangą urzędnika leśnego o nazwisku pułkownik Friedrich Gotthard von Brincken, a jego ubranie wyróżnia go jako ochotnika w wojnie króla Prus Fryderyka Wilhelma III przeciwko Napoleonowi. ,,Von Brincken prawdopodobnie zginął w akcji w 1813 lub 1814 roku, co czyni Wędrowca nad Morzem Mgieł z 1818 roku patriotycznym epitafium" - napisał Koerner w wydanej w 1990 roku książce ,,Caspar David Friedrich i tematyka związana z krajobrazem”. Dzieło, jak przypuszcza, subtelnie celebruje porażkę nad Francuzami, ilustrując tym samym obszerniejszą opowieść o zjednoczeniu Prus i niemieckim nacjonalizmie.

Obraz dostarcza dreszczyku emocji współczesnym widzom (znajduje się w kolekcji Hamburger Kunsthalle w Hamburgu w Niemczech od 1970 roku), niezależnie od tego, jaką posiadają wiedzę. ,,Nawet jeśli nie studiowałeś sztuki, czujesz to" - mówi Koerner o szczególnej magii ,,Wędrowca nad morzem mgły”. ,,Czujesz, że te szczyty, które widzisz we mgle, nie są tylko wytworem wyobraźni artysty. Nie powstały w studiu. Każdy z tych szczytów i dolin, każda skała, każde drzewo zostały zaobserwowane, a następnie przekształcone i ponownie przedstawione na obrazie". Dwieście lat po tym, jak Friedrich namalował to dzieło, senne kontury świata przyrody - i udramatyzowany, pełen podziwu związek człowieka z nim - wciąż zachwycają, wyrażone za pomocą olejów i płótna.