,,Wspaniała szansa’’: Jak wychować dwujęzyczne dzieci

Istnieje wiele różnych sposobów na zapoznawanie dziecka z dwoma językami i żadne z nich nie zostało określone najlepszym. (BBC/Getty Images)

Kiedy miałam siedem lat, po raz pierwszy pojechałam na obóz szkolny. Podczas pobytu wszyscy byliśmy zachęcani do pisania listów do domu. Napisałam szczegółowy list po angielsku do mojej mamy, opowiadając jej o wszystkich zajęciach, które robiliśmy. Następnie przetłumaczyłam list słowo w słowo na język niderlandzki dla mojego taty, który na co dzień rozmawia w tym języku. Ta historia do dziś rozśmiesza mojego tatę, który biegle posługuje się językiem niderlandzkim i angielskim.

Moi rodzice wychowywali moją siostrę i mnie w dwujęzyczności od urodzenia. Poprosili o poradę i powiedziano im, że mają rozmawiać z nami wyłącznie w swoim ojczystym języku. Trzymali się tego tak rygorystycznie, że przez żenująco długi czas nie zdawaliśmy sobie sprawy, że obaj mówili biegle po holendersku i angielsku. Obecnie w domu mówimy mieszanką niderlandzko-angielską, często przełączając się między językami w połowie zdania. Jednak nadal panuje powszechne przekonanie, że model, jaki przyjęli moi rodzice, jest najlepszą gwarancją wychowania prawdziwie dwujęzycznych dzieci: zaczynając od urodzenia, przy czym każde z rodziców ściśle trzyma się swojego języka ojczystego. Wśród językoznawców znana jest jako strategia OPOL, skrót od ,,jeden rodzic, jeden język’’. Aczkolwiek czy jest to naprawdę jedyny sposób na osiągnięcie dwujęzyczności? I czy musisz już posługiwać się dwoma językami w swoim życiu, kiedy rozpoczynasz ten proces, czy możesz też wychować dwujęzyczne dziecko, nawet jeśli ty i inni wokół ciebie mówicie tylko jednym językiem?

Badania pokazują, że dzieci rozpoczynają naukę języka jeszcze przed urodzeniem. (BBC/Getty Images)

Tak naprawdę istnieje wiele różnych sposobów na zapoznawanie dziecka z dwoma językami i żadne z nich nie zostało określone najlepszym - mówi Viorica Marian, autorka książki Power of Language i profesor nauk o komunikacji i zaburzeń komunikacyjnych na Northwestern University w Illinois w USA.

Podejście, jakie przyjęli moi rodzice - polegające na tym, że zawsze rozmawiali z nami tylko w swoich językach - może dobrze sprawdzić się w przypadku rodziców, którzy mówią różnymi językami - opowiada Marian. Inni rodzice mogą zdecydować się na używanie w domu tylko jednego języka, często języka mniejszości, ponieważ wiedzą, że ich dziecko będzie miało kontakt z drugim językiem w szkole. (,,Mniejszość’’ w tym kontekście oznacza po prostu, że jest on mniej powszechnie używany lub oficjalnie zakorzeniony w porównaniu z innym językiem w danym społeczeństwie lub systemie edukacji: na przykład w USA i Wielkiej Brytanii hiszpański byłby językiem mniejszości, a angielski językiem większości). Z biegiem czasu rodziny mogą być zmuszone dołożyć szczególnego wysiłku, aby utrzymać język mniejszości w użyciu: jest na ogół bardziej narażone na zanik w życiu dzieci, w miarę jak nasilają się ich interakcje poza domem, a język większości staje się bardziej dominujący.

,,Inną strategią może być mówienie do dziecka w innym języku każdego dnia tygodnia’’ - twierdzi Marian. Nazywa się to czasami strategią ,,czasu i miejsca’’ stosowaną przez badaczy i rodziny dwujęzyczne, w której każdy język jest powiązany z określonym czasem lub miejscem - cała rodzina może mówić jednym językiem w weekendy lub na przykład podczas wspólnych posiłków, a innym językiem w tygodniu lub poza domem.

Najbardziej skuteczne strategie to te, które można wdrożyć konsekwentnie i długoterminowo. ,,Ostatecznie strategia, która odniesie sukces, to ta, która będzie skuteczna w przypadku Twojej konkretnej rodziny i sprawi, że doświadczenie będzie przyjemne, a nie uciążliwe’’ - zaznacza.

,,Skuteczna strategia to taka, która sprawia, że ​​doświadczenie staje się przyjemne, a nie uciążliwe’’ - Viorica Marian

Krupa Padhy, prezenterka radiowa BBC World Service, wychowuje dwujęzycznie dwójkę swoich dzieci w wieku siedmiu i dziewięciu lat. Padhy wychowała się w Wielkiej Brytanii w rodzinie posługującej się językiem gudżarati, a jej mąż mówi w języku hindi. Postanowili rozmawiać w domu po angielsku i hindi. ,,Hindi jest dla nich bardziej przydatny w rozumieniu całego subkontynentu azjatyckiego’’ - mówi.

,,Nie mamy spójnej strategii’’ - zaznacza Padhy. Jej głównym celem jest nauczenie dzieci konwersacji w języku hindi, aby mogły się przedstawić, powiedzieć ludziom, ile mają lat i ile mają rodzeństwa. Nauka struktur zdaniowych na pamięć i powtarzanie naprawdę pomogły - opowiada.

Rodzina odwiedza Indie co 18 miesięcy, a Padhy twierdzi, że ,,autentyczny dostęp do tej kultury dodaje moim dzieciom sił’’.

,,To naprawdę miłe, że potrafią się zaangażować i zrozumieć, co się wokół nich dzieje’’ - dodaje.

Nauka języka hindi pozwala także rodzinie cieszyć się kulturą indyjską w domu. ,,Każdy sobotni wieczór to wieczór filmowy w języku hindi’’ - mówi. ,,Dzieci uwielbiają oglądać filmy w języku hindi. To naprawdę pomaga’’.

Badania sugerują, że dobrym pomysłem jest jak najwcześniejsze wprowadzenie drugiego języka, ponieważ dzieci już w bardzo młodym wieku uczą się brzmienia i rytmu swojego języka ojczystego, zwanego fonologią. Według badania z 2013 roku dzieci rozpoczynają naukę języka jeszcze przed urodzeniem. Badanie wykazało, że w ostatnich 10 tygodniach ciąży płody słuchają rozmów swoich matek i mogą zademonstrować to, co usłyszały po urodzeniu.

Czterdzieścioro amerykańskich i szwedzkich niemowląt w wieku około 30 godzin miało kontakt z samogłoskami w języku ojczystym matki i obcym. Ich reakcję mierzono na podstawie tego, jak długo ssali smoczek podłączony do komputera. Zarówno amerykańskie, jak i szwedzkie dzieci ssały dłużej język obcy niż swój język ojczysty. Naukowcy twierdzą, że dłuższe ssanie nieznanych dźwięków jest dowodem uczenia się i pokazuje, że dzieci od urodzenia potrafią rozróżniać języki.

Nie oznacza to, że nigdy nie jest za późno na dodanie drugiego języka: starsze dzieci, a nawet dorośli, mogą nadal uczyć się innych języków, co może wiązać się z innymi korzyściami, takimi jak radość z łączenia się ze swoim dziedzictwem. Eksperci twierdzą jednak, że młodszym dzieciom łatwiej będzie wychwycić rodzimy akcent.

,,Im wcześniej zaczniesz, tym lepiej’’ - mówi Sirada Rochanavibhata, adiunkt na wydziale rozwoju dzieci i młodzieży na Uniwersytecie Stanowym w San Francisco w Kalifornii. ,,Zaletą wczesnej nauki języka jest to, że łatwiej jest osiągnąć biegłość na poziomie rodzimego języka’’.

,,W ciągu pierwszych sześciu miesięcy niemowlęta potrafią rozróżniać dźwięki mowy wszystkich języków’’ - zaznacza Rochanavibhata. Następnie dzieci tracą zdolność rozróżniania dźwięków, które nie są używane w ich języku ojczystym lub językach, z którymi mają kontakt.

Wybór dwujęzycznej opiekunki do dziecka lub udział w programach wymiany może pomóc w nauce języka. (BBC/Getty Images)

,,W języku angielskim dźwięki ,,r’’ i ,,l’’ są odrębne i mogą zmieniać znaczenie słowa (na przykład ,,read’’ i ,,lead’’), podczas gdy w języku japońskim dźwięki ,,r’’ i ,,l’’ są połączone w jedną kategorię (japońskie ,,r’’). Osoby mówiące po japońsku uczące się języka angielskiego mogą mieć trudności z rozróżnieniem tych dwóch liter’’ - tłumaczy Rochanavibhata. Proces ten nazywany jest zawężeniem percepcji.

Wiek, w którym dziecko nabywa drugi język, może zatem mieć wpływ na jego zdolność słyszenia i wytwarzania dźwięków mowy w tym języku - zaznacza.

Jeśli jednak ty lub twoja rodzina przegapiliście ten okres w życiu dziecka, istnieją jeszcze inne możliwości, podkreślają Rochanavibhata i inni badacze. ,,Dorośli nadal mogą biegle posługiwać się dodatkowymi językami, ale proces ten może wymagać więcej wysiłku i innego podejścia’’ - dodaje Rochanavibhata.

Motywowanie starszych dzieci
Naukowcy twierdzą, że zbudowanie solidnych podstaw dwujęzyczności we wczesnych latach nauki może przynieść także praktyczne korzyści. Rozpoczęcie nauki już od najmłodszych lat pozwala dzieciom ,,całkowicie zanurzyć się’’ w obu językach, mówi Antonella Sorace, profesor lingwistyki rozwojowej i założycielka programu Bilingualism Matters - centrum badawczo-informacyjnego na Uniwersytecie w Edynburgu w Wielkiej Brytanii, które promuje dwujęzyczność i naukę języków. Małe dzieci nie mają innych obowiązków, takich jak szkoła i niezależne życie towarzyskie - mówi.

Jednak nie tylko wczesne rozpoczęcie może mieć pozytywne znaczenie. Drugim wyzwaniem jest kontynuacja nauki drugiego języka, zwłaszcza gdy dzieci staną się bardziej niezależne.

Aby to osiągnąć, ważne jest, aby dzieci były zmotywowane i zachęcane do mówienia wieloma językami - zaznacza Sorace. ,,Nie zawsze jest to łatwe, ponieważ dzieci nie lubią czuć się inne. Od wielu dzieci-migrantów słyszymy, że nie chcą już mówić w swoim ojczystym języku, ponieważ to właśnie je wyróżnia’’.

Jednym ze sposobów zachęcania dzieci jest tworzenie ,,mini społeczności’’, w której mogą regularnie kontaktować się z rówieśnikami mówiącymi w ich języku - mówi. ,,To może być niezwykle motywujące’’.

Ważne jest, aby dzieci często słyszały oba swoje języki i mówiły nimi różne rodzime osoby - zaznacza Marian. ,,Regularne interakcje z wieloma różnymi użytkownikami tych dwóch języków mogą pomóc w rozwijaniu biegłości dwujęzycznej, ponieważ dzieci mają kontakt z większą różnorodnością’’ - mówi.

,,Jednym ze sposobów wspierania dwujęzyczności dzieci jest tworzenie ,,mini społeczności’’ z rówieśnikami mówiącymi w ich języku’’ - Antonella Sorace

Środowisko odgrywa ważną rolę i kluczowy jest stały kontakt z obydwoma językami - zgadza się Elisabet García González, pracownica naukowa w Centrum Wielojęzyczności w społeczeństwie przez całe życie na Uniwersytecie w Oslo w Norwegii. Jeśli dziecko urodzone w rodzinie dwujęzycznej przestanie używać jednego ze swoich języków w wieku ośmiu lat, będzie to miało znaczący wpływ na jego dwujęzyczność - zaznacza. ,,Język to coś, co zmienia się przez całe życie’’.

Jednojęzyczni rodzice, dwujęzyczne dzieci?
Nawet jeśli rodzice sami nie są w pełni wielojęzyczni, nadal mogą zaprosić do domu mieszankę języków - mówi Sorace. ,,Na przykład rodzic może rozpocząć naukę drugiego języka, a następnie okazjonalnie używać tego języka w kontaktach z dzieckiem’’. To naraża dziecko na kontakt ze słowami lub wyrażeniami w innym języku i przynosi korzyści, nawet jeśli osoba mówiąca nie jest doskonale biegła. ,,Doskonałość nie istnieje w językach’’.

Zdaniem Sorace pewność siebie rodziców pozwalająca na posługiwanie się w domu mieszanką języków jest ważniejsza niż ich umiejętności językowe. ,,Jeśli będą pewni siebie, dziecko usłyszy wystarczająco dużo tego języka i nauczy się go’’ - zaznacza. Odkrywanie i używanie nowych języków staje się wówczas projektem rodzinnym, z którego korzystają wszyscy, łącznie z rodzicami: ,,Wspominamy rodzicom, aby wykorzystali tę wspaniałą okazję [na cieszenie się innym językiem z dzieckiem]’’ - mówi. ,,Celem nie jest to, abyś osiągnął perfekcję w posługiwaniu się językiem, ale nauczenie się więcej i umiejętność komunikowania się z dzieckiem’’.

Padhy twierdzi, że jej hindi poprawiło się, odkąd zaczęła mówić w tym języku do swoich dzieci. ,,Mnóstwo się uczę’’ - mówi Padhy. ,,Mówię w języku hindi lepiej niż kiedykolwiek wcześniej, ponieważ ich uczę’’.

Naukowcy twierdzą, że jednojęzyczni rodzice mogą mieć także inne możliwości zachęcania do dwujęzyczności w rodzinie. Marian sugeruje szereg możliwości, na przykład wybór dwujęzycznej opiekunki lub żłobka albo zapisanie dzieci na lekcje językowe w domu kultury lub świetlicy, gdzie słyszą wiele języków.

,,W miarę jak dziecko dorasta, uczestnictwo w programach wymiany i studiów za granicą, uczęszczanie na kursy języków obcych i podróżowanie do krajów, w których mówi się innym językiem, będzie dodatkowo wspierać i rozwijać naukę języków’’ - mówi.

Czy dwujęzyczne mózgi różnią się od siebie?
W przypadku tych, którzy podejmują wysiłek, aby opanować drugi język - czy to jako dzieci, czy później jako dorośli i rodzice - proces ten może przynieść korzyści wzmacniające mózg, niezależnie od osiągniętego poziomu płynności.

Nauka wielu języków prowadzi do zwiększenia objętości istoty szarej w korze przedczołowej - przedniej części mózgu, która jest ważna dla myślenia na wyższym poziomie, na przykład podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów - mówi Ashley Chung-Fat-Yim, adiunkt w dziedzinie dwujęzyczności i psycholingwistyki na Uniwersytecie Northwestern w Illinois. ,,Widzimy również poprawę istoty białej w tych samych obszarach mózgu’’.

Podczas gdy w istocie szarej zachodzi ważne przetwarzanie informacji, istota biała przenosi wiadomości między obszarami mózgu - wyjaśnia Chung-Fat-Yim. ,,Pomyśl o istocie szarej jak o stacjach metra, a o istocie białej jak o tunelach metra łączących ze sobą różne stacje. Wielojęzyczność pomaga zachować strukturę ,,tuneli metra’’ w nienaruszonym stanie, umożliwiając szybszą i skuteczniejszą transmisję sygnału. Innymi słowy, komunikacja między obszarami mózgu może przebiegać bardziej optymalnie’’ - mówi Chung-Fat-Yim.

Badania sugerują, że mówienie więcej niż jednym językiem i związane z tym ćwiczenia umysłowe mogą również zwiększać odporność mózgu i opóźniać pojawienie się objawów choroby Alzheimera. Według przeglądu ponad 20 istniejących badań z 2020 r., dwujęzyczność może opóźnić objawy choroby Alzheimera nawet o pięć lat. Naukowcy podsumowali, że dwujęzyczność nie zapobiega występowaniu choroby Alzheimera, ale raczej pomaga na dłużej zapobiegać jej objawom. Opisali dwujęzyczność jako formę rezerwy poznawczej, która wzmacnia i reorganizuje obwody mózgowe.

,,Tak jak ćwiczenia wzmacniają mięśnie, tak wielojęzyczność wzmacnia mózg, umożliwiając utrzymanie funkcji poznawczych’’ - mówi Chung-Fat-Yim.

Badania sugerują, że na wcześniejszym etapie życia można także zyskać korzyści poznawcze. Według jednego z nich dzieci dwujęzyczne mogą na przykład lepiej przełączać się między zadaniami niż osoby jednojęzyczne. Ponad 100 dzieci poproszono o posortowanie na komputerze obrazków przedstawiających kolory lub zwierzęta. Naukowcy podsumowali, że dzieci mówiące drugim językiem (francuskim, hiszpańskim lub chińskim) lepiej radziły sobie z przełączaniem się między obiema kategoriami, co wskazuje na ich zdolność do wielozadaniowości.

,,Nauka innego języka jest zawsze dobrą rzeczą’’ - podsumowuje Sorace. ,,Wzbogaca Twój świat z kulturowego punktu widzenia i przynosi korzyści dla mózgu’’.