Wynalezienie pustynnego języka dla Diuny

Zendaya jako Fremen, jedna z rdzennych mieszkańców pustyni, posługująca się własnym językiem, w scenie z ,,Diuny: części drugiej’’. (Warner Bros)

W filmach science-fiction z serii Diuna Denisa Villeneuve’a rdzenni mieszkańcy znani jako Fremeni używają urządzenia, aby szybko przekopać się przez powierzchnię pustynnej planety.

Urządzenie to zostało nazwane ,,narzędziem do zagęszczania’’ w powieści Franka Herberta Diuna z 1965 r., na której oparte są filmy. Jednak profesjonalni konstruktorzy języków - David J. Peterson i Jessie Peterson, potrzebowali bardziej wyrafinowanego słowa, ponieważ mąż i żona opracowali język fremeński - Chakobsa, na potrzeby filmu Diuna: część druga, którego premiera odbyła się na początku tego miesiąca.

Zaczęli od czasownika, który wymyślili, oznaczającego ,,naciskać’’ - ,,kira’’- i stosując zasady, które David Peterson opracował dla języka przed pierwszym filmem, stworzyli inny czasownik, który oznacza ,,kompresować’’ lub ,,zwolnić przestrzeń poprzez kompresję’’ - ,,kiraza’’. Stamtąd użyli jego ustalonych przyrostków, aby wymyślić rzeczownik. W ten sposób narodziło się słowo Chakobsa oznaczające sprężarkę piasku ,,kirzib’’, które można usłyszeć w dialogach w tle w Diunie: części drugiej.

Dla konstruktorów języków - znanych jako conlangerzy - takie drobne akcenty zwiększają prawdziwość nawet hitowych dzieł, takich jak seria Diuna. Jeśli zapotrzebowanie na pracę conlangerów jest jakąkolwiek wskazówką, filmowcy i showrunnerzy się z tym zgadzają.

,,Istnieją bardzo duże ograniczenia co do tego, co można zrobić z czymkolwiek, co zbliża się do bełkotu’’ - powiedziała Jessie Peterson, która posiada doktorat z lingwistyki. ,,Gdybyś tylko wykrzyczał jedno słowo bełkotliwie, prawdopodobnie byłoby w porządku. Jeśli wykrzyczysz frazę składającą się z dwóch słów, jest to okej. Natomiast jeśli próbowałbyś stworzyć całą strukturę zdania w formie bełkotu, bardzo szybko by się ona rozpadła. Jeśli ktoś musiałby odpowiedzieć lub powtórzyć informację, nie będzie to spójne’’. 

Inne języki również odgrywają znaczącą rolę w filmach Diuna. Na potrzeby Części pierwszej David Peterson wymyślił pieśń na cześć przerażających sił zbrojnych cesarza - Sardaukar - oraz język migowy składający się z dyskretnych gestów rąk, stosowany przez centralną rodzinę Atrydów.

Javier Bardem jako Stilgar, kolejny Fremen. ,,Gdybyś tylko wykrzyczał jedno słowo bełkotliwie, prawdopodobnie byłoby w porządku.’’ - powiedziała konstruktorka języka Jessie Peterson. Lecz jeśli potrzebna jest odpowiedź ,,nie będzie to spójne’’. Niko Tavernise/Warner Bros. Pictures

W Części drugiej mówi się językiem Chakobsa - często z napisami - nie tylko przez Fremenów granych przez Javiera Bardema i Zendayę, ale także przez osoby z zewnątrz, takie jak Lady Jessica Rebeki Ferguson i Paul Atreides grany przez Timothée Chalameta - główny bohater filmu, który najpierw pragnie udać się na Arrakis, aby nauczyć się Chakobsy, a końcówka drugiego filmu przedstawia cały monolog w tym języku.

Języki sztuczne (w przeciwieństwie do tak zwanych naturalnych, takich jak angielski, niderlandzki czy japoński) powstały około 1000 lat temu. J.R.R. Tolkien stworzył kilka języków dla Śródziemia w swoich słynnych książkach, w tym w trylogii Władca Pierścieni. (Nazwał konstrukcję języka swoim ,,tajnym występkiem’’). Słownik klingoński oparty na przemówieniach bojowników ze Star Trek został opublikowany w 1985 roku.

Niedawno konlangerzy rozszerzyli zakres języków z książek George’a R.R. Martina Pieśń lodu i ognia na potrzeby serii Gra o tron i Ród smoka. (David Peterson jest odpowiedzialny za Dothraków, których aktor Jason Momoa wcielił się w Khal Drogo). Przygotowali także słownictwo i gramatykę dla Na’vi zamieszkujących Pandorę w filmach: Avatar Jamesa Camerona (2009) i Avatar: Istota wody (2022).

,,Jeszcze zanim film ujrzał światło dzienne, fanom udostępniono już informacje na temat języka - przewodnik przetrwania na Pandorze z pełnym słowniczkiem’’ - powiedziała Christine Schreyer, profesor antropologii na Uniwersytecie Kolumbii Brytyjskiej oraz konstruktor Kryptonian na potrzeby filmu o Supermanie z 2013 roku Człowiek ze stali.

W rękach Petersonów, Chakobsa ma specyficzną strukturę gramatyczną. Podobnie jak łacina, regularnie stosuje deklinacje, więc nawet rzeczowniki własne brzmią nieco inaczej w zależności od tego, czy są podmiotem, czy dopełnieniem zdania. Istnieje około 700 podstawowych słówek - liczba ta nie obejmuje niezliczonej liczby innych słów możliwych po przystosowaniu, które przekształcają kirza w kirzib lub lija (jeść) w lijjin (przekąska).

Podobnie jak w przypadku Gry o tron mieli nad czym pracować: dziesiątki słów z oryginalnej powieści Diuna. Fremeni Herberta - koczowniczy lud pustynny - pod wieloma względami przypominają Beduinów (choć pod innymi przypominają rdzennych Amerykanów z północno-zachodniego Pacyfiku Herberta), a ich język miał pewne oczywiste akcenty arabskie. Według Davida Petersona brzmi mniej więcej jak arabski, bez pewnych dźwięków, takich jak dźwięk gardłowy lub dźwięk ,,h’’ wydawany podczas zamgławiania kawałka szkła.

Karin Ryding, emerytowana profesor na Uniwersytecie Georgetown, która badała użycie języka arabskiego przez Herberta, powiedziała, że ​​pod koniec lat 60. na studiach podyplomowych ona i jej koledzy czytali razem Diunę: ,,Było to dla nas tajemnicą, że wszystkim podobała się ta konkretna powieść science-fiction i zawarte w niej odniesienia do języka arabskiego’’.

Niektóre nazwy, których Paul używa wśród Fremenów, są szczególnie wymowne: ,,Muad'Dib’’ - mysz pustynna, znana jako ,,ta, która wskazuje drogę’’, jest podobna do arabskiego słowa oznaczającego szanowanego nauczyciela, podczas gdy ,,Lisan al-Gaib’’, czyli ,,głos ze świata zewnętrznego’’, przypomina arabskie określenie ,,ukrytego języka’’ - powiedział Ryding. Paul jest także nazywany ,,Mahdim’’, co jest arabskim określeniem postaci przypominającej mesjasza w islamie. (,,Kwisatz Haderach’’, mesjańskie określenie używane przez inną grupę we wszechświecie Diuny pochodzi z języka hebrajskiego).

Zamiarem Herberta było to, aby te rezonanse językowe zakomunikowały powiązania między naszym światem a światem jego powieści - czyli nasz świat za jakieś 20 000 lat. ,,Jeśli chcesz dać czytelnikowi solidne wrażenie, że nie jest on tu i teraz, ale że coś z tu i teraz zostało przeniesione do tego odległego miejsca i czasu’’ - zaznaczył Herbert w swojej biografii z 1981 roku, we fragmencie, który Ryding zacytował w artykule akademickim, ,,czy jest lepszy sposób, aby powiedzieć naszej kulturze, że tak jest, niż przekazać jej język tego miejsca’’. 

Krytycy kwestionują decyzję twórców filmu (w tym Petersonów), aby nie zachować niektórych śladów językowych współczesnych kultur, z których korzysta powieść. Na przykład w powieści bunt Fremenów przeciwko ich obcym władcom nazywany jest ,,dżihadem’’, w filmie natomiast nazywa się to ,,świętą wojną’’. Warner Bros. - producent najnowszych filmów Diuna, odmówił komentarza.

Decyzja o nieimportowaniu bardziej współczesnych rezonansów ,,osłabia antyimperialistyczną wizję Herberta’’ - napisał Haris A. Durrani w The Washington Post po wydaniu Diuny: części pierwszej. W zeszłym miesiącu Manvir Singh przekonywał w The New Yorker, że ,,Świat, który widzimy w Diunie, nigdy nie miał być całkowicie oddzielony od tego, który znamy’’.

David Peterson powiedział, że konstruując Chakobsę na potrzeby Diuny: części pierwszej, starał się dostosować do słownictwa Fremenów zawartego w książce, budując jednocześnie pełniejszy, spójny język.

Poza istniejącym wcześniej glosariuszem, który stanowił zbiór słów, Peterson powiedział, że lojalność dotyczy tego, jak język faktycznie funkcjonuje i rozwija się. Argumentował na temat poglądu dotyczącego języka, który za 20 000 lat w przyszłości zachowa istotne elementy języka współczesnego, zaprzeczając temu, co wiemy o językoznawstwie.

,,Jest bardzo mało zrozumienia’’ - stwierdził Peterson, odnosząc się do ogółu społeczeństwa, ,,że języki zmieniają się z biegiem czasu, że zmienia się każdy aspekt języka: sposób jego wymowy, znaczenie słów, gramatyka’’.