Dlaczego praca (wciąż) nie działa dla kobiet

Zdjęcie: Agne Jurkenaite/CNN

Pomimo postępów w dążeniu do globalnej równości płci, mężczyźni nadal zajmują najlepiej opłacane stanowiska w różnych branżach na całym świecie, podczas gdy wiele kobiet wciąż wykonuje najcięższe i najmniej doceniane prace w firmach oraz łańcuchach dostaw.

Wiele kobiet na całym świecie nadal ma trudności ze znalezieniem pracy – często pracują w niepewnych warunkach lub są zmuszone do zarabiania w szarej strefie, by móc się utrzymać.

Ogólnie rzecz biorąc, kobiety nadal ponoszą nieproporcjonalnie dużą odpowiedzialność za nieodpłatną opiekę i prace domowe, co podkreśla słowa sekretarza generalnego ONZ, António Guterresa, że globalne ubóstwo „ma kobiecą twarz.”

„Jeśli ilość i jakość zatrudnienia nie spełniają potrzeb kobiet, skutkiem jest większe ryzyko ubóstwa” – powiedziała Sally Roever, była międzynarodowa koordynatorka organizacji Women in Informal Employment: Globalizing and Organizing (WIEGO), globalnej sieci mającej na celu poprawę warunków pracy kobiet w nieformalnej gospodarce.

Eksperci ds. rynku pracy twierdzą, że świat pracy wyklucza, nie dopłaca, ignoruje i wykorzystuje około połowę dostępnej siły roboczej – a tym samym obecne systemy pracy zawodzą kobiety.

Czym jest praca i dlaczego nie działa dla kobiet?

Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO) definiuje pracę jako „każdą działalność wykonywaną przez osoby dowolnej płci i wieku w celu wytwarzania dóbr lub świadczenia usług na rzecz innych lub na własny użytek.”

Jednak „większość gospodarek po prostu nie tworzy wystarczającej liczby miejsc pracy” – powiedziała Sally Roever w rozmowie z CNN, dodając, że normy płciowe często determinują, które stanowiska są dostępne dla kobiet. W efekcie kobiety często zmuszone są do „tworzenia własnych źródeł dochodu”.

Według ILO najczęstszą formą pracy na świecie jest zatrudnienie nieformalne i nieregulowane. Szacuje się, że niemal 60% wszystkich pracowników wykonuje tego typu pracę, a większość z nich to kobiety z krajów Globalnego Południa.

Choć praca w szarej strefie jest najbardziej rozpowszechniona w gospodarkach rozwijających się, odgrywa również istotną rolę w krajach wysoko rozwiniętych –  podaje Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF). Nieformalne zatrudnienie przybiera różne formy na całym świecie i obejmuje m.in. pracę ulicznych sprzedawców, nielegalnych taksówkarzy, pracowników domowych czy robotników dniówkowych.

Kobiety zatrudnione w formalnej gospodarce często nie mają tych samych praw co mężczyźni. Zgodnie z raportem Banku Światowego z 2024 roku, w ponad 90 krajach nie istnieją przepisy gwarantujące równe wynagrodzenie za tę samą pracę, a dziesiątki innych państw zakazują kobietom pracy w określonych branżach, takich jak budownictwo czy przemysł. W niektórych krajach kobiety nie mogą wykonywać zawodów uznanych za „zbyt niebezpieczne,” a w innych zabrania się im pracy nocnej.

Jaką pracę wykonują kobiety?

W sektorze formalnym kobiety zazwyczaj zajmują gorzej opłacane stanowiska i mają szansę na awans na kierownicze stanowiska głównie w zawodach „tradycyjnie postrzeganych jako kobiece” – podaje Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO).

Przykładowo: kobiety stanowią 67% globalnej siły roboczej w sektorze ochrony zdrowia i opieki społecznej, świadcząc kluczowe usługi zdrowotne dla około pięciu miliardów ludzi na całym świecie. Mimo to, według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), mężczyźni zajmują 75% stanowisk kierowniczych w tej branży.

„Kobiety są w pewnym sensie zawsze uwięzione na najniższym szczeblu” –  powiedziała Emanuela Pozzan, starsza specjalistka ds. równości płci i niedyskryminacji w ILO, w rozmowie z CNN. To ogranicza „różnorodność perspektyw w procesach decyzyjnych”, co z kolei spowalnia postęp zarówno w społeczeństwie, jak i w organizacjach.

W gospodarce nieformalnej kobiety są nadreprezentowane w najbardziej narażonych na wyzysk formach zatrudnienia, takich jak praca domowa, produkcja żywności i rolnictwo – podaje ILO.

Niewidzialne brzemię pracy opiekuńczej

Nieodpłatna praca opiekuńcza stanowi barierę dla aktywnego uczestnictwa kobiet na rynku pracy, pozostawiając je na marginesie społecznym, bez ochrony socjalnej i stabilności dochodów w wielu częściach świata – twierdzą eksperci.

Według najnowszych globalnych szacunków ILO, w 2023 roku około 708 milionów kobiet na całym świecie nie mogło wejść na rynek pracy z powodu obowiązków opiekuńczych. Dane te „potwierdzają, że odpowiedzialność za opiekę nadal jest głównym powodem, dla którego kobiety nie szukają pracy lub nie są dostępne do zatrudnienia.”

„Praca domowa zawsze była postrzegana jako coś, co kobiety po prostu robią, bo to »ich rola«’” – powiedziała Adriana Paz, sekretarz generalna Międzynarodowej Federacji Pracownic Domowych (IDWF), organizacji reprezentującej pracownice domowe na całym świecie, w rozmowie z CNN.

Nawet jeśli praca domowa jest opłacana, często nie uwzględnia się związanych z nią zagrożeń – dodała Paz. Na przykład większość tej pracy odbywa się w prywatnych domach, które nie są powszechnie uznawane za miejsca pracy. Oznacza to, że standardy bezpieczeństwa i higieny pracy rzadko są stosowane w celu ochrony osób – głównie kobiet – które wykonują te obowiązki zawodowo.

Choć nieodpłatna praca opiekuńcza nie jest uwzględniana w tradycyjnych wskaźnikach ekonomicznych, stanowi fundament działalności gospodarczej –  podkreśliła Emanuela Pozzan z ILO. „Nie można mieć pracy zarobkowej bez nieodpłatnej pracy opiekuńczej” – dodała.

Kobiety są bardziej narażone na zagrożenia w pracy

Chociaż wszyscy pracownicy mierzą się z pewnym ryzykiem i trudnościami w miejscu pracy, kobiety są na nie narażone w większym stopniu, zwłaszcza te zatrudnione w nieformalnej gospodarce w krajach Globalnego Południa.

Jest to częściowo związane z charakterem wykonywanej pracy. Na przykład pracownice domowe i fabryczne mogą być narażone na kontakt z toksycznymi chemikaliami, pracownice przemysłu ciężkiego często doświadczają silnego bólu, a kobiety zatrudnione w rolnictwie – które stanowią większość małorolnych rolników na świecie – są narażone na długotrwałe działanie promieni słonecznych. Co więcej, w wielu krajach kobiety zajmujące się rolnictwem nie są formalnie uznawane za rolniczki, co pozbawia je prawa do ziemi, na której pracują.

W niemal każdej branży przemoc ze względu na płeć oraz molestowanie seksualne w miejscu pracy nadal stanowią powszechny problem. Eksperci podkreślają, że w społeczeństwach patriarchalnych przemoc wobec kobiet jest często normalizowana, co utrudnia jej eliminację.

To zjawisko ma również negatywny wpływ na gospodarkę.

W Kambodży badanie przeprowadzone w 2017 roku przez organizację humanitarną CARE wykazało, że niemal co trzecia pracownica fabryki odzieżowej doświadczyła molestowania seksualnego. Sytuacja ta doprowadziła do spadku produktywności i zwiększonej liczby rezygnacji z pracy, co kosztowało pracodawców szacunkowo 89 milionów dolarów rocznie.

Tymczasem kobiety stoją także w obliczu zagrożeń związanych z przyszłością rynku pracy – w szczególności ze względu na rozwój nowych technologii oraz kryzys klimatyczny, które należą do największych czynników zmian.

Praca kobiet jest bardziej narażona na utratę z powodu rozwoju sztucznej inteligencji. Dzieje się tak, ponieważ kobiety częściej zajmują niskopłatne stanowiska, które wymagają mniejszych kwalifikacji i są bardziej podatne na automatyzację.

Kryzys klimatyczny również wpływa na rynek pracy i dotyka kobiety w inny sposób niż mężczyzn. Podczas ekstremalnych zjawisk pogodowych, które są coraz częstsze w wyniku zmian klimatu wywołanych przez człowieka, to kobiety zazwyczaj ponoszą większy ciężar prowadzenia gospodarstwa domowego. W takich warunkach gotowanie, sprzątanie, zdobywanie zasobów i opieka nad dziećmi stają się trudniejsze i bardziej czasochłonne.

Coraz więcej kobiet pracuje aż do śmierci

Kobiety pracują dłużej niż mężczyźni, ponieważ zazwyczaj mają mniejszy dostęp do świadczeń państwowych i socjalnych – w tym do płatnego zwolnienia chorobowego, zasiłku dla bezrobotnych czy emerytury.

Na przykład w Wielkiej Brytanii – kraju o wysokim dochodzie – kobiety przechodzą na emeryturę ze średnimi oszczędnościami emerytalnymi w wysokości 69 000 funtów (około 87 340 dolarów), podczas gdy u mężczyzn ta kwota wynosi 205 000 funtów (259 480 dolarów) – wynika z danych organizacji NOW: Pensions, brytyjskiego funduszu emerytalnego.

W krajach rozwijających się kobiety często wycofują się z rynku pracy ze względu na obowiązki rodzinne – twierdzi Aura Sevilla z organizacji WIEGO. Tymczasem polityki macierzyńskie mające na celu uzupełnienie utraconych dochodów są często niewystarczające, według danych Światowego Forum Ekonomicznego (WEF).

Z kolei niemal co druga kobieta, która zachodzi w ciążę, nie jest chroniona przed utratą dochodów po urodzeniu dziecka – wynika z danych Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO). W efekcie kobiety mają mniej zgromadzonego majątku, jedynie dlatego, że zdecydowały się na założenie rodziny.

Kobiety żyją także dłużej niż mężczyźni – ich średnia długość życia wynosi 74 lata, podczas gdy mężczyzn 69 – podaje Bank Światowy. W wielu heteroseksualnych związkach oznacza to, że kobiety muszą nadal pracować, jeśli ich partnerzy nie są już zdolni do pracy lub zmarli – zauważa Florian Juergens-Grant z WIEGO.

Czy istnieją rozwiązania poprawiające warunki pracy kobiet?

Eksperci twierdzą, że inwestowanie w gospodarkę opiekuńczą, zmiana kultury opieki oraz wzmacnianie związków zawodowych i ochrony pracowników mogą przyczynić się do poprawy warunków pracy kobiet na całym świecie.

Aby praca rzeczywiście działała na korzyść kobiet, kluczowe jest inwestowanie w gospodarkę opiekuńczą, ponieważ może to nie tylko tworzyć nowe miejsca pracy, ale także przynosić zwrot z inwestycji.

Według Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO), gdyby nieodpłatna praca domowa i opiekuńcza miała przypisaną wartość pieniężną, stanowiłaby znaczną część globalnego PKB – w niektórych krajach przekraczając nawet 40%, według konserwatywnych szacunków.

Chryspin Afifu z Międzynarodowego Centrum Badań nad Kobietami powiedział CNN, że praca opiekuńcza powinna być postrzegana jako dobro publiczne i kwantyfikowana, aby rządy mogły podejmować działania w zakresie dotowania prywatnych usług opiekuńczych oraz redukowania obciążeń finansowych, które w większości ponoszą kobiety.

Przykładem takiego podejścia jest miejski program realizowany w Bogocie w Kolumbii, w ramach którego mężczyźni uczą się podstawowych umiejętności opiekuńczych, co ma na celu bardziej równomierny podział obowiązków domowych.

Od momentu rozpoczęcia programu Szkoły Opieki dla Mężczyzn w 2021 roku skorzystało z niego ponad 400 000 osób, a badanie przeprowadzone pod koniec 2023 roku sugeruje, że więcej kobiet i mężczyzn w Bogocie twierdzi, że obecnie dzielą się obowiązkami domowymi bardziej sprawiedliwie niż w 2021 roku.

Władze miasta prowadzą również tzw. „Bloki Opieki”, które wspierają opiekunów – głównie kobiety – oferując m.in. usługi pralnicze, pomoc prawną, opiekę dzienną, wsparcie psychologiczne oraz zajęcia taneczne.

Między marcem 2021 a grudniem 2023 roku z tych usług skorzystało niemal 250 000 opiekunów, a miasto planuje utworzyć kolejnych 23 Bloki Opieki do 2035 roku.

Innym sposobem na poprawę warunków pracy kobiet jest zachęcanie międzynarodowych marek do przeprowadzania audytów warunków pracy na wszystkich etapach ich łańcucha dostaw – wskazują eksperci WIEGO.

Na przykład wiele kobiet zatrudnionych w przemyśle odzieżowym i obuwniczym woli pracować w domu zamiast w fabrykach – ze względu na obowiązki opiekuńcze, przyczyny kulturowe i religijne, podeszły wiek lub fakt, że mieszkają na wsiach. Jednak często otrzymują one niskie wynagrodzenie, niestabilne i nieregularne płatności oraz pracują w złych warunkach.

Wzmacnianie związków zawodowych i organizacji pracowniczych jest również kluczowe dla ustanawiania lepszych praw pracowniczych dla kobiet.

Jednym z przykładów sukcesu jest przypadek São Paulo w Brazylii, gdzie po latach działań organizacyjnych Związek Pracownic Domowych, kierowany przez kobiety, skutecznie wynegocjował płacę minimalną powyżej krajowego minimum, a także obowiązkowe cotygodniowe dni wolne dla pracownic domowych mieszkających u swoich pracodawców.