Od czego by tu zacząć: Jon Fosse

Ilustracja: Projekt Strażnika

64-letni powieściopisarz, dramaturg, eseista i poeta otrzymał tegoroczną Literacką Nagrodę Nobla. Jest obecnie najbardziej znanym na świecie współczesnym norweskim powieściopisarzem, być może przewyższając swojego byłego protegowanego, Carla Ove Knausgaarda. W swojej karierze dramatopisarskiej Fosse został okrzyknięty "nowym Ibsenem”. Świadczy o tym fakt, że jego sztuki są najczęściej wystawianymi w Norwegii po sztukach Ibsena. Jednak dopiero stosunkowo niedawno książki Fosse'a zaczęły być tłumaczone na język angielski i stały się znane na całym świecie. 

Wprowadzenie 

Mocne (i często bardzo krótkie) opowiadania Fosse'a w zbiorze "Sceny z dzieciństwa" obejmują jego karierę literacką od 1983 do 2013 roku. Służą jako wprowadzenie do głównych tematów jego twórczości - dzieciństwa, pamięci, rodziny, wiary - w połączeniu z silnym poczuciem dwoistości i fatalizmu. Urywkowe, wymowne, czasami celowo uproszczone, przedstawiają podróż życia od skrajnej młodości do starości. Wśród nich wyróżniają się: ,,Red Kiss Mark of a Letter, And Then My Dog Will Come Back to Me''. 

Gdyby przeczytać tylko jedną  

W noweli ,,Fosse'a Aliss at the Fire'' z 2023 roku stara kobieta, Signe, leży przy ognisku w swoim domu nad fiordem i śni o sobie sprzed 20 lat i swoim mężu Asle, który pewnego burzliwego dnia wypłynął w morze i nigdy nie wrócił. Utwór jest typowy dla Fosse'a, ponury i składa się z wielokrotnego użycia centralnego obrazu w kolorze czarnym, obejmującego historię przodków (tytułowa Alice jest prababką Asle'a), podwojenia i powtarzających się działań: dziadek Saleta miał na imię Alice, spotkał ten sam los-utonął. Hipnotyzujący i tajemniczy. 

Dla tych, którzy się spieszą  

Opublikowany w 1989 roku ,,The Boathouse'' jest najbliższy powieści kryminalnej, jaką napisał Fosse. Trzydziestoletni narrator wydaje się mieć w życiu wszystko za sobą — mieszka sam z matką, jest wirtualnym odludkiem, wydaje się, niezdolny do samodzielnego wykonania nawet podstawowych czynność. Jego najważniejszym osiągnięciem jest jego przeszłość — zespół rockowy, który założył ze swoim przyjacielem z dzieciństwa Knutem, z którym stracił kontakt. Jednak pewnego lata przypadkowe spotkanie z Knutem, obecnie żonatym i odnoszącym względne sukcesy, doprowadzi do druzgocącego rozwiązania. Równolegle narrator pisze powieść, która jest wnikliwą obserwacją każdego przypadku jego "niespokojnej" egzystencji: doskonały przykład maksymy "pisz, nie myśl", którą Fosse instruował swoich studentów pod koniec lat 80. w Bergen, kiedy powstawała ta książka. 

Sztuka 

"Nie mogę przestać się zastanawiać czy przepaść kulturowa między światem Fosse'a a naszym jest zbyt duża", napisał krytyk Guardiana, kiedy jego sztuka ,,Dream of Autumn'' z 1999 roku miała swoją anglojęzyczną premierę w Dublinie w 2006 roku. Wiele się jednak zmieniło w Europie i na świecie w ciągu ostatnich 17 lat. Założenie dramatu jest proste, ale podtekst już nie: mężczyzna i kobieta spotykają się na cmentarzu i rozpoczynają romans — być może znali się w poprzednim życiu. Gdy opuszczają cmentarz, rodzice mężczyzny przyjeżdżają na pogrzeb i jak to zwykle bywa u Fosse'a, czas przeskakuje o lata do przodu, w powolnym, tęsknym tańcu międzypokoleniowych kręgów. 

Ta, przy której warto pozostać 

W ,,Melancholii I'' i II Fosse zabiera nas w głąb udręczonego umysłu XIX-wiecznego malarza pejzażysty Larsa Herterviga, który zmarł w biedzie w 1902 roku w wieku 70 lat, a jego życie zostało zniszczone przez halucynacje i urojenia, które sprawiły, że jego obrazy wydawały się tak marzycielskie. Hertervig po raz pierwszy popadł w psychozę jako student szkoły artystycznej w Düsseldorfie i oprócz często przerażającego badania choroby psychicznej, powieści (pierwotnie opublikowane osobno, ale teraz jako jeden tom) są przede wszystkim o tym, co to znaczy być artystą. Melancholia I szczegółowo opisuje obsesje, lęki i ostateczne załamanie młodego Herterviga podczas jednego strasznego dnia; Melancholia II pełni rolę zakończenia, odpowiedzianego z rożnych perspektyw narracyjnych — w tym z perspektywy przyszłego fikcyjnego biografa — wiele lat po śmierci Herterviga. 

Arcydzieło 

Siedem ksiąg Septologii I-VII (składają się one z trzech tomów obejmujących ,,The Other Name'', ,,I Is Another ‘’i ,,A New Name'') koncentruje się na Asle, starzejącym się artyście mieszkającym w odległej południowo-zachodniej Norwegii. Podobnie jak sam Fosse, nawrócony na katolicyzm Asle zmaga się z czasem, sztuką i tożsamością. Jest to niezwykłe dzieło o kryzysie egzystencjalnym, utracie pamięci i uporczywych sobowtórach, prawdziwych lub wyimaginowanych — życiu przeżytym i życiu, które mogło być przeżyte, w osobie mrocznego drugiego. To przerażająca i intensywna lektura a każde zdanie jest tak opisowe, że czytelnik zasadniczo doświadcza życia Asla razem z nim. Septologia to także dzieło głębokiej wiary religijnej, w którym człowiek, artysta i istota ludzka, przede wszystkim, w końcu zatacza pełne koło: "To zdecydowanie prawda, że właśnie wtedy, gdy rzeczy są najciemniejsze, najczarniejsze, widzisz światło".