5 starożytnych matczynych bóstw i to, co reprezentowały

Zdjęcie: NurPhoto/Getty Images

1. Dewi

Kim jest Dewi?

„Dewi jest Wielką Matką hinduskiego panteonu”, mówi Christopher Fee, profesor literatury angielskiej w Gettysburg College i ekspert w dziedzinie mitologicznych bóstw. „Reprezentuje ona amalgamację wszelakich sił powiązanych z kobiecą boskością i jest czczona w wielu wcieleniach zarówno jako twórczyni życia, jak i jego niszczycielka”.

Znaleziska archeologiczne

W latach 20-tych XX wieku archeolodzy odkryli w dolinie Indusu (na terenie dzisiejszych Indii, Pakistanu i Afganistanu) spory zbiór figurek terakotowych przedstawiających postacie kobiece, których datę powstanie szacuje się na co najmniej 3000r. p.n.e. Jak twierdzą Fee i współautor David Leeming w książce The Goddess: Myths of the Great Mother, prawdopodobnie najszerzej uznawana za prawdziwą teoria na temat tych figurek głosi, że reprezentują one wczesne wcielenia przyszłej bogini indyjskiej Dewi.

Mitologia

Powstała na przestrzeni VI wieku n.e. Dewimahatmja („Wysławianie Bogini”) uznawana jest za klasyczny tekst religijny kultu indyjskich bogini i opisuje Dewi jako jednoosobową najwyższą boginię, która ukazuje się w wielu różnych wcieleniach. Najbardziej rozpowszechnionym mitem o Dewi jest ten, w którym bogini ratuje świat „pod postacią Durgi: posiadającej 18 ramion i dosiadającej tygrysa pięknej bogini, która jako jedyna ze wszystkich bóstw wydawała się być zdolna pokonać Mahiszasurę, pozornie niezniszczalnego demona”, jak mówi Fee. Pod wcieleniem bogini Kali zwiastowała jednakże chorobę, wojnę i zniszczenie – nieodłączne aspekty cyklu życia. „Jest ona twarzą zniszczenia bogini stworzenia. Jej cztery ozdobione czaszkami ramiona sieją postrach w sercach jej wrogów”, opisuje ją Fee.

Wpływy

Będąc jednoczesnym ucieleśnieniem zniszczenia i stworzenia, Dewi stała się symbolem całego spektrum siły kobiecości: opiekuńczości, ochrony i budzenia postrachu. Pod względem kulturowym, wiara w Dewi mogła mieć wpływ na postawy społeczne wobec kobiet. Uczeni twierdzą, że pod względem edukacji i religii, kobiety w okresie wedyjskim były traktowane na równi z mężczyznami. Kobiecy duchowy autorytet był także uwydatniany w rolach pokroju Brahmavādinī (erudytek z okresu wedyjskiego) czy mędrczyń.

2. Gaja

Kim jest Gaja?

Gaja jest wielką matką wszelkiego stworzenia i greckie uosobienie ziemi.

Znaleziska archeologiczne

„Badania przeprowadzone w miejscach kultu wewnątrz jaskiń wokół Delf sugerują, że starożytna bogini ziemi Gaja mogła być czczona przez prehistoryczne ludy około sześć tysięcy lat temu”, twierdzi Fee. Pomimo tego, że mogła być czczona na długo przed powstaniem cywilizacji starożytnych Greków, znaczna część obecnej wiedzy na jej temat pochodzi głównie z mitologii klasycznej.

Mitologia

Około 700 roku p.n.e. napisana przez poetę Hezjoda Theogonia była pierwszym tekstem kosmogonicznym (czyli traktującym o powstaniu) mitologii greckiej. Hezjod opisał Gaję jako wyłaniającą się z Chaosu, pradziejowej próżni. Gaja partenogenicznie daje życie wszystkim elementom ziemi, w tym morzu, górom i niebu, z czego niebo jest uosobione w postaci boga Uranosa. W jedności z Uranosem, Gaja tworzy Tytany, potężne bóstwa pokroju Kronosa czy Rhei, czyli rodzeństwo i zarazem parę, która daje życie bogom Olimpu. Kiedy Gaja oświadcza proroctwo, według którego Kronos doświadczy swojej zagłady z ręki jednego ze swoich własnych potomków, zaczyna pożerać wszystkie noworodki zaraz po narodzinach. Jednakże, gdy rodzi się najmłodsze dziecko w postaci Zeusa, Rhea – sama w sobie uznawana za boginię życia – zwodzi Kronosa, dając mu do połknięcia zawinięty w powijaki kamień.

Wpływy

Mimo tego, że boginie pokroju Gai czy Rhei ucieleśniały w greckiej mitologii imponujące moce, rzeczywistość dla większości starożytnych Greczynek wyglądała zgoła inaczej. Poza niektórymi wartymi odnotowania wyjątkami pokroju Sparty, kobiety w Grecji często prowadziły skryte i pełne ograniczeń życia. Arystoteles w swojej książce Polityka twierdzi, że w kwestii płci, „mężczyzna jest z natury nadrzędny, a kobieta podrzędna; mężczyzna jest władcą, a kobieta poddaną”. Archeolożka Joan Breton Connelly stwierdza jednak w swojej książce Portrait of a Priestess: Women and Ritual in Ancient Greece, że „stanowiska religijne stanowiły jedyną domenę, w której kobiety starożytnej Grecji piastowały role porównywalne z męskimi”.

„W centrum tego fenomenu leży obecność zarówno bogów, jak i bogiń w greckim panteonie, a także fakt, że poza niektórymi wyjątkami, kulty męskich bóstw były sprawowane przez męskich urzędników, a kobiecych bóstw przez kobiety”, pisze Connelly. Dodaje także, że kapłankom w II wieku p.n.e. przyznawano specjalne przywileje społeczne, w tym prawo do posiadania własności i zwolnienie z płacenia podatków.

3. Coatlicue

Kim jest Coatlicue?

„Coatlicue (w dosłownym tłumaczeniu „ta, w sukni z wężów”) była matczyną boginią ziemi i częścią grupy potężnych bogiń czczonych przez ludy centralnego Meksyku z czasów niedługo przed hiszpańską kolonizacją”, wyjaśnia Frances Berdan, professor emerita antropologii w California State University w San Bernardino i autorka książki The Aztecs: Lost Civilizations. Symbolizowała ona płodność i nadzorowała ogół dobrostanu kobiet.

Znaleziska archeologiczne

Wewnątrz dzielnicy świątynnej w Tenochtitlanie, majestatycznej stolicy starożytnych Azteków, stał niegdyś potężny, pięciotonowy monolit z bazaltu przedstawiając Coatlicue. W pokłosiu hiszpańskiej kolonizacji, władze kolonii pogrzebali tę wielką rzeźbę w ziemi, w głównej mierze aby powstrzymać kult rdzennych bóstw. Gdy rzeźbę odkryto ponownie w 1790 roku, rzymskokatoliccy kapłani, obawiając się pogańskich mocy obiektu, nakazali jej ponowne pogrzebanie. Rzeźba pozostała w ukryciu do roku 1803, kiedy to z ziemi wydobył ją niemiecki odkrywca Alexander von Humboldt. „Rzeźba uwydatnia atrybuty życia i śmierci Coatlicue; ukazano ją jako starą kobietę. Jej skierowane na zewnątrz ręce są otoczone przez ludzkie czaszki, jej suknię wypełniają węże, tworząc w ten sposób zwisający pas, zaś na jej stopach i rękach widnieją pazury. Figura nie ma głowy; jest ona zastąpiona przez węże”, mówi Berdan.

Mitologia

Jak zostało udokumentowane w trzeciej księdze XVI-wiecznego Kodeksu Florentino, historia bogini ziemi rozpoczyna się, gdy kobieta o imieniu Coatlicue wkłada kłębek piór do swojego łona, co powoduje, że staje się brzemienna. Rozzłoszczone tym cudownym poczęciem dzieci Coatlicue zaczynają planować jej morderstwo. Znajdujący się pośród nich zdrajca ostrzega jednak nienarodzonego Huitzilopochtili, który następnie przebija się przez ciało Coatlicue całkowicie uzbrojony, pokonuje swoje rodzeństwo, po czym staje się bogiem wojny i patronem ludów meksykańskich.

Wpływy

„Będąc matką tak znaczącego bóstwa, Coatlicue była wszechstronnie czczona. Jej obecność w corocznych ceremoniach przypominała rdzennym meksykanom o centralnym znaczeniu macierzyństwa”, mówi Berden. 

Macierzyństwo było tak znaczącą wartością, że poród porównywano z polem bitwy. „W rzeczy samej, kobietom w czasie porodu dawano do trzymania zabawkowe tarcze i włócznie, a w momencie narodzin położna wykonywała okrzyk wojenny”, napisały w swojej książce Women in Ancient America autorki Karen Olsen Bruhns i Karen E. Stothert. Zwracają także uwagę na fakt, że kobietom zmarłym przy porodzie oddawano ten sam hołd, co poległym wojownikom.

4. Izyda

Kim jest Izyda?

Początkowo mało znana bogini starożytnego Egiptu Izyda z czasem zyskała większą popularność jako patronka małżeństwa i strażniczka porodów. „Macierzyństwo z czasem powoli stawało się ważną częścią kultu Izydy”, napisała w swojej książce Daughters of Isis: Women of Ancient Egypt autorka Joyce Tyldesley. Przedstawienia Izydy karmiącą piersią swojego syna Horusa „stały się symbolem transformacji Izydy ze stosunkowo ograniczonej roli w egipskim panteonie do bardziej wszechstronnego obrazu jako bogini matki lub matki ziemi”.

Znaleziska archeologiczne

Pierwsza większa świątynia poświęcona Izydzie została zbudowana w centralnej delcie Nilu około 360-343r. p.n.e. Inną ważną świątynię zbudował faraon Ptolemeusz II około stulecia później na wyspie File położonej na rzece Nilu. Owa świątynia, wraz ze swoim wejściem złożonym z dwóch monumentalnych pylonów, została przeniesiona na wyżej położony teren na niedalekiej wyspie Agilkia w okresie lat 60-tych i 70-tych ze względu na powódź spowodowaną powstaniem Wysokiej Tamy Asuańskiej.

Mitologia

Izyda po raz pierwszy zostaje wspomniana w Tekstach Piramid, zapiskach wyrytych na ścianach pierwszych wielkich piramid w Sakkarze około 2400r. p.n.e. Jej dziedzictwo trwało przez wieki i pojawiała się ona w późniejszych dziełach pokroju De Iside et Osiride będącego częścią kolekcji zachowanych do dziś traktatów Plutarcha.

O ile jego przekazy nieco się różnią, centralny mit głosi, że Ozyrys, potężny król Egiptu, zostaje zamordowany przez swojego zawistnego brata Seta. Po wielkich poszukiwaniach, Izyda – oddana żona Ozyrysa – znajduje jego ciało ukryte w skrzyni. Set jednakże rozczłonkowuje potem ciało Ozyrysa i rozrzuca części jego ciała po całym Egipcie. Izyda znajduje i składa z powrotem części ciała w jedną całość, ostatecznie odzyskując i mumifikując ciało swojego męża. Pomimo tego, że przyrodzenie Ozyrysa nigdy nie zostaje odnalezione, Izyda zachodzi w ciążę i rodzi ich syna Horusa, którego wychowuje i chroni do momentu, w którym dojrzewa i mści się za śmierć swojego ojca.

Wpływy

Jako oddana matka i obrończyni, Izyda stała się ikoną ideału kobiecości i macierzyństwa dla starożytnych Egipcjanek, jako że uosabiała matczyną siłę i wytrwałość. Pomimo tego, że Egipcjanki cieszyły się niecodziennie sporą autonomią w porównaniu z kobietami z innych starożytnych społeczności, Tyldesley pisze, że „od początku przyjmowano, że wszystkie córki z czasem wyjdą za mąż i urodzą dzieci”. Ciąża i udany poród stały się sposobem na zagwarantowanie sobie miejsca w gospodarstwie domowym.

5. Nüwa

Kim jest Nüwa?

Nüwa piastowała wiele ról; była „stworzycielką małżeństwa, gwarantką pomyślnego porodu, strażniczym duchem ciąży i projektantką ludzkiego ciała”, jak napisał Mark Edward Lewis w książce The Flood Myths of Early China.

Znaleziska archeologiczne

Najbardziej znane archeologiczne przedstawienie Nüwy i jej męża zostało odnalezione w świątyni Wu Liang, która uznawana jest za najważniejszy monument sprzed czasów buddyzmu w Chinach, który przetrwał do dziś. Została zbudowana w II wieku n.e. za czasów rządów dynastii Han w Jiaxiang w prowincji Shandong. Obraz Nüwy i jej męża Fuxi, w których zostali ukazani w postaci dwóch połączonych ze sobą wężowych ciał, został także znaleziony w starożytnym Cmentarzu Astana. Ukazano ich trzymających kompas i linijkę – przedmioty symbolizujące tradycyjne chińskie wierzenie kosmologiczne, że Niebo jest okrągłe, a Ziemia jest kwadratowa.

Mitologia

Nüwa odgrywa główną rolę w wielu mitach, ale być może najbardziej znanym jest ten, w którym tworzy ona ludzkość. Jeden przekaz, znaleziony w kompendium poświęconym początkom tradycji społecznych skompilowanym przez autora z okresu dynastii Han Yinga Shao opisuje to, jak Nüwa ugniatała żółtą ziemię, aby stworzyć ludzi. Następnie przewlokła przewód przez bruzdę ziemi i wydobyła ludzkie postacie: z żyznej żółtej ziemi powstali arystokraci, zaś ze względu na brak sił na dokończenie swojego dzieła, z brązowego błota stworzyła pospólstwo.

W innym micie zapisanym w Duyizhi (Traktacie o Niezwykłych i Dziwnych Rzeczach) autorstwa Li Ronga z okresu dynastii Tang, Nüwa i jej brat Fuxi stali się pierwszym małżeństwem i tym samym protoplastami ludzkości. W Huainanzi, innym klasycznym chińskim tekście z czasów dynastii Han, Nüwa „stopiła pięciokolorowe kamienie”, aby załatać dziury w niebie i opanować wielką powódź.

Wpływ

Chociaż społeczeństwo starożytnych Chin pozostało w większości patriarchalne, status Nüwy jako bogini mógł przyczynić się do rozpowszechnienia wizji kobiecej siły zakorzenionej nie w dominacji, a w stworzeniu, opiece i uzdrawianiu. Wu, lub też kobiety będące spirytualnymi znachorkami, zostały wspomniane już w III wieku p.n.e. w Guoyü. Kobiety te sprawowały ważną rolę w praktykach leczniczych – zbierały zioła uzdrawiające i odprawiały ceremonialne rytuały mające na celu niesienie pomocy chorym.