Dlaczego ludzie wierzą w teorie spiskowe?

Zdjęcie: United Archives/getty images

Nowa metaanaliza ujawnia psychologię „myślenia spiskowego”.

Kluczowe wnioski:

• Metaanaliza 279 badań ukazuje, że wiara w teorie spiskowe zaspokaja
  potrzeby psychologiczne, takie jak potrzeba poczucia kontroli i pewności.
• Osoby, które czują się niepewnie, bezsilnie lub wykluczone ze społeczeństwa,
  są bardziej podatni na myślenie spiskowe.
• Nawet drobne, niezaspokojone potrzeby, wywołujące poczucie niepewności
  czy izolacji, mogą napędzać wiarę w fałszywe, ale pocieszające narracje.

Dlaczego ludzie wierzą w teorie spiskowe, czyli narracje, które próbują wyjaśnić
wydarzenia lub zjawiska bez silnych dowodów empirycznych? Te wierzenia mogą
wydawać się trudne do zrozumienia, ale nie są przypadkowe. Psychologia oferuje
wgląd w to, co je napędza. Nowa metaanaliza 279 badań pomaga wyjaśnić powody
stojące za myśleniem spiskowym i stwierdza, że takie przekonania są związane z
trzema podstawowymi potrzebami psychologicznymi.

1. Motywy epistemologiczne: Chęć zrozumienia świata

Motywy epistemologiczne odnoszą się do naszej potrzeby zrozumienia tego, co jest
prawdą. Kiedy ludzie czują się niepewni, zdezorientowani lub przytłoczeni złożonymi
wydarzeniami, mogą zwracać się ku teoriom spiskowym, aby poczuć, że odkryli
ukrytą prawdę. Wiara w tajny spisek może dać ludziom poczucie jasności, nawet jeśli
przekonanie to jest fałszywe. Badania wykazały, że osoby, które zgłaszały poczucie
niepewności lub brak zaufania oficjalnym źródłom, częściej skłaniały się ku
wyjaśnieniom bazującym na teoriach spiskowych.

2. Motywy egzystencjalne: Potrzeba poczucia kontroli i bezpieczeństwa

Wierzenie w teorie spiskowe jest również związane z poczuciem bezsilności lub
braku kontroli. Kiedy ludzie czują się niespokojni lub bezbronni (zwłaszcza w czasie
kryzysu), mogą przyjmować teorie spiskowe za prawdę, aby świat wydawał się
bardziej przewidywalny. Te przekonania mogą oferować rodzaj obrony
psychologicznej, dając ludziom kogoś do obwinienia lub powód, dla którego dzieją
się złe rzeczy. Analiza wykazała, że osoby z silniejszą potrzebą poczucia
bezpieczeństwa lub kontroli częściej zwracały się ku teoriom spiskowym.

3. Motywy społeczne: Chęć dobrego samopoczucia wobec samego siebie i
swoich grup społecznych

Trzeci powód wywodzi się z zapotrzebowań społecznych. Ludzie czasami wierzą w
teorie spiskowe, aby poczuć się wyjątkowymi, lepszymi od innych lub częścią zgranej
grupy. Te przekonania mogą wspomagać budowanie poczucia tożsamości: „My
znamy prawdę, a inni nie”.

Osoby, które czują się społecznie wykluczone lub które nie ufają osobom z zewnątrz, są szczególnie podatne na myślenie spiskowe.
Pragnienie utrzymania pozytywnego wizerunku swojej grupy, zwłaszcza w obliczu
zagrożenia, również napędza tego rodzaju przekonania. Jest to zgodne z badaniami
pokazującymi, że osoby wierzące w teorie spiskowe często zakładają, że ich
przyjaciele się z nimi zgadzają, co jeszcze bardziej umacnia ich wierzenia.

Wnioski

Ta analiza na szeroką skalę potwierdza pogląd, że teorie spiskowe pełnią funkcje
psychologiczne. Pomagają ludziom czuć się pewniej, bezpieczniej i bardziej
powiązanymi ze społecznością, zwłaszcza gdy te potrzeby nie są zaspokajane na
inne sposoby. Jednak komfort, jaki zapewniają takie przekonania, może mieć też
negatywne skutki, w tym podatność na dezinformację, zwiększony brak zaufania i
zaostrzenie podziałów społecznych. Kluczowe jest poczucie braku pewności, statusu
lub wsparcia społecznego. Nawet jeśli ktoś dobrze sobie radzi, poczucie braku
satysfakcji w tych obszarach może zwiększyć jego podatność na wiarę w fałszywe
przekonania.

Mimo, że analiza wzięła pod uwagę 279 badań, jej wyniki były stosunkowo mało
znaczące. Oznacza to, że choć wyżej wymienione czynniki zawyżają podatność na
wierzenie w teorie spiskowe, przyczyn istnieje o wiele więcej i są one zmienne. Na
przykład czynniki demograficzne mogą również pośrednio wpływać na myślenie
spiskowe poprzez kształtowanie motywów psychologicznych (np. niski status
społecznoekonomiczny może wywoływać poczucie bezsilności, zwiększając
podatność).

Zrozumienie, dlaczego ludzie wierzą w teorie spiskowe, jest pierwszym krokiem w
znalezieniu lepszych sposobów reakcji na takie zachowania, czy to poprzez
edukację, okazywanie empatii, czy też poświęcenie uwagi źródłom poczucia
niepewności i wykluczenia.