Filozofia i chrześcijaństwo w odniesieniu do pojęcia duszy

W historii idei duszy, zaistniały dwa główne problemy; zastanawiano się, czy dusza jest substancją materialną (ulegającą rozpadowi wraz z ciałem, zniszczalną) , czy duchową (nieśmiertelną, niezależną od ciała), oraz – czy jest indywidualna (przysługująca każdej jednostce osobno), czy powszechna (dusza jako jedność). 

Filozofowie decydowali się na przyjęcie przeróżnych postaw; Sokrates twierdził, że każdy człowiek posiada indywidualną duszę i jest ona źródłem wszelkich cnót; po nim problematyką duszy zajął się Platon oraz Arystoteles.
 Platon przyjmował, iż dusza jest nieśmiertelna; zanim wstąpiła w ciało, zamieszkiwała świat idei; zjawiając się w ciele, pozbawiana jest wszelkiej wiedzy ze świata idei, by ją zdobyć ponownie, musi odtworzyć to, czego doświadczała w świecie idei. Dla Platona wszelka prawda zapisana jest w duszy i tylko poprzez anamnezę - przypominanie sobie, jesteśmy w stanie cokolwiek poznawać - odrzuca ludzkie zmysły twierdząc, iż potrafią one jedynie mamić; wierzy w poznanie dzięki intelektowi. W „Fajdrosie”, Platon określa duszę jako to, co ,,samo siebie porusza (…) Bo każde ciało, które bierze ruch z zewnątrz, jest bezduszne, martwe, a te które, z wnętrza, samo z siebie, to ma duszę, bo taka jest natura duszy”1.
Filozof uważa ją za indywidualną realność, złączoną z ciałem, gości w nim; jest ona tym, co najszlachetniejsze, jako jedyna jest w stanie dokonywać zabiegów poznawczych, czyli pojmować prawdziwe znaczenia rzeczy (wieczne i powszechnie idee) tam, gdzie zmysły pokazują rzeczywistość subiektywną, jednostkową i zmienną. 
Interesującą postawę przyjmował Plotyn, który uważał, że dusza, przed wstąpieniem w ciało, wybiera swą przyszłą rodzinę, a wraz z tym także miejsce i okoliczności urodzenia, które pozwolą jej na zebranie doświadczenia, które jest jej najbardziej potrzebne i przeznaczone w danym wcieleniu. 
Jedynym filozofem, który odmówił uznania duszy za substancję, był Arystoteles; dla niego dusza jest formą ciała, gdzie przez formę należy rozumieć jego wewnętrzną logikę, dynamiczne poruszenie, które realizuje jego potencję; w konsekwencji Arystoteles zanegował nieśmiertelność indywidualnej duszy, która jest nierozerwalnie związana z ciałem zniszczalnym. 
Także chrześcijaństwo kładło nacisk na to, że dusza winna być pojmowana jako osobisty atrybut człowieka (nieśmiertelna, lecz złączona z ciałem - brak ,,wędrówki dusz”), następnie przyjęto medyczno-filozoficzna doktrynę o pneumie, która dostarczała naukowej podbudowy do wyobrażania sobie kwestii związanych bezpośrednio z ,,duchem”, czy ,,duszą”. 
Epikur (List do Herodota) próbował określić w jak najdokładniejszy sposób ulotne pojęcie pneumy (dosłownie po grecku: powietrze, podmuch, oddech, duch, życie), tą niewidzialną substancję, która porusza i ożywia organizmy i której ewidentnie brakuje zmarłym i królestwu minerałów. ,,Dusza jest ciałem subtelnym, rozlanym w każdym skupieniu cielesnym; podobna jest ona do tchnienia i posiada pewien stopień ciepłoty, gdyż jest podobna z jednej strony do tchnienia, z drugiej do ciepła. Subtelnością przewyższa ono o wiele tchnienie i ciepło i przeto zmieszana jest ściślej ze skupieniem cielesnym, które utrzymywane jest w stanie życia przez swe władze i swe namiętności, swe szybkie ruchy i swe myśli, i wszystko to, czego strata przyprawia nas o śmierć. Należy jeszcze pamiętać, że dusza zawiera w sobie główną przyczynę wrażliwości.”2
U podstaw przekonań o pneumie leży fizjologia wypracowana w II w. n. e. przez Galena, najsłynniejszego lekarza starożytności i największy średniowieczny autorytet; rozróżniała układ żył, w których krąży krew, oraz układ arterii, w których krąży pneuma. W starożytnym świecie życiodajna pneuma była pomostem między fizycznością, a duchowością, zgodnym z przedkartezjańskim podejściem, które neguje całkowite przeciwstawienie ducha i materii; a więc pozostawała ona elementem materialnym, uznawana za konkretny i czynny składnik życia i ducha. Wraz z teorią mikro-makrokosmosu, pneuma mogłaby być pojmowana jako dusza świata (łac. Anima Mundi). Świat, fizyczne uniwersum uznawane za żyjące stworzenie, obdarzone organami, ruchem – a więc i duszą, która uchodzi za źródło ruchu. Świat jako wielkie zwierzę, które zawiera inne zwierzęta (poszczególne ciała niebieskie, Słońce, Ziemię, Księżyc, Planety). Stoicy utożsamiali Animę Mundi z kosmiczna pneumą, Plotyn umieścił to pojęcie w centrum własnego systemu, czyniąc z duszy świata jedną z hipostaz buty, drugą emanację pośredniczącą między Bogiem-Jednią i światem materialnym, którym rozporządza. 

Najróżniejsze postawy, które wydawałoby się, iż wpędzają w jeszcze większy niepokój, związany z niewiedzą, stanowią również pewien rodzaj ukojenia. Chociaż sam problem nie został rozwiązany, a jedynie rodzi kolejne teorie i kolejne pytania, samo poruszanie tej tematyki od wieków, wskazuje na to, iż dusza uznawana jest powszechnie za istniejącą - aczkolwiek, co do jej indywidualności (bądź powszechności), czy substancji z jakiej się składa, nie doszło do jednoznacznych wniosków. 

1 Platon, Fajdros [tłum. W. Witwicki], Warszawa 1922, s. 59. 
2 Seria Nowy Lykeion pod redakcją Gabriela Leonarda Kamińskiego, EPIKUR - Być wolnym, Sfera, Wrocław 1999, s. 14. 
Bibliografia: „Filozofia”, Ubaldo Nicola, z włoskiego przełożył Mateusz Salwa, Świat Książki, Warszawa 2006, s.: 36 (Dusza), 148 (Pneuma), 226 (Dusza świata).