Proces stawania się ofiarą – Wiktymizacja i jej skutki w społeczeństwie

Zdjęcie: freepik.com

Perfekcyjna ofiara – wiktymizacja pierwotna i wtórna 

Ktoś słaby i bezbronny, zaangażowany w powszechnie szanowaną działalność, w momencie kiedy zachodzi wiktymizacja (,,weak and vulnerable and involved in a respectable activity at the time of victimization”) – tak wyjaśnia koncepcję perfekcyjnej ofiary Dr Jason B Whiting, licencjonowany terapeuta zajmujący się terapią małżeńską i terapią rodzin. Potencjalny odbiorca cierpienia to jednocześnie osoba, która także potencjalnie jest zdolna do otrzymania większej sympatii i wsparcia ze strony otoczenia. 

Najczęściej ofiarami przestępstwa, dyskryminacji lub nękania są osoby, które doświadczyły niezawinionej krzywdy w przeszłości. Mówimy tutaj o tak zwanej wiktymizacji pierwotnej, gdy osoba, wskutek doświadczenia jakiejś formy przemocy i nie uzyskując po tym wydarzeniu odpowiedniej pomocy, staje się łatwym celem przyszłych potencjalnych ataków. O ile kradzież mienia czy pobicie z reguły zostaje zgłoszone na policję, to przemoc psychiczna, której ofiary doświadczyły z rąk bliskich za zamkniętymi drzwiami czy nękanie w środowisku pracy często są przemilczane. W przypadku osób, które doświadczyły molestowania na tle seksualnym, jak czytamy na stronie Instytutu Psychologii – NIEBIESKA 

LINIA w artykule z dnia 30 grudnia 2012 r. „Molestowanie w przestrzeni publicznej”, aż 81% ofiar nie zgłosiło faktu molestowania. Natomiast w raporcie Fundacji Ster z lipca 2016 r. ofiary przestępstw na tle seksualnym w blisko 90% nie powiadomiły odpowiednich władz. Dzieje się tak przez stereotypy i dalej przez stygmatyzację. 

Bardzo często, jak to ma miejsce w przypadku gwałtów, wiktymizowanie polega na obarczanie ofiary winą za jej ubiór bądź za okoliczność znalezienia się w nieodpowiednim miejscu, o nieodpowiednim czasie; jednak ani jedno, ani drugie nie jest jednak arbitralnym przyzwoleniem dla sprawcy. Jako ludzie, wykazujemy się tendencją do wierzenia, że tylko złym ludziom przytrafiają się złe rzeczy, ponieważ nie chcemy dopuścić do siebie myśli, że choć w różnym stopniu, wciąż jesteśmy narażeni na niebezpieczeństwo w wyniku pokrzywdzenia. 

Doświadczenie niesprawiedliwości i zaniedbanie ze strony środowisko może pociągnąć za sobą ogromne konsekwencje w naszej psychice w zależności od rodzaju przestępstwa jakie na nas dokonano i naszej własnej wrażliwości. W grupie największego ryzyka są osoby młode, kobiety, osoby w podeszłym wieku, niepełnosprawni, imigranci, itp. Raz wyrządzone cierpienie, bądź cierpienie, które trwało nieprzerwanie przez konkretny okres czasu może doprowadzić do tego, że poczucie własnej wartości oraz poczucie kontroli nad własnym życiem zostaje znacznie osłabione u osoby doznającej tej krzywdy. Uczucia strachu, wstydu i poczucia winy utrudniają komunikację międzyludzką i nierzadko skutkują ignorowaniem swoich własnych potrzeb takich jak potrzeba bezpieczeństwa, miłości i akceptacji oraz wycofaniem się z interakcji społecznych (izolacją). 

Wiktymizacja wtórna często jest dokonywana właśnie przez osoby, które miały udzielić nam pomoc, jednak zamiast tego, utrwalają w nas przyjętą rolę ofiary. Reakcje społeczeństwa poczynając od niedowierzania, poprzez bagatelizowanie problemu, a kończąc na obwinianiu za udział w danym wydarzeniu skutkują poczuciem nieuzasadnionej krzywdy, alienacji społecznej oraz presji ze strony otoczenia. Jest to związane z naturalnymi mechanizmami obronnymi człowieka tj. walcz, uciekaj, nie ruszaj się, płaszcz się (ang. fawn response) opisanymi szerzej w pracy „Typologia Traumy Kompleksowego PTSD” przez Pete’a Walkera (The 4Fs: A Trauma Typology in Complex PTSD). W przypadku, gdy pierwsze z tych trzech zawiodą, zostaje nam reakcja zwana reakcją łani – jeżeli nie jesteśmy w stanie zmienić naszej sytuacji, możemy podejmować próby dopasowania się do oprawcy (np. znieważającego nas partnera) czy do ogólnie społeczeństwa, aby nas nie odrzucało; zminimalizować możliwie jak najbardziej doznawane cierpienie poprzez spełnianie oczekiwań na nas narzuconych; ignorować własne granice, obniżyć asertywność, być czujnym na nastrój innych ludzi i nakierować się na ich potrzeby. Jednocześnie, wraz z zaniedbywaniem swoich potrzeb i pasji, pozbywaniem się swoich granic, zmniejsza się świadomość własnych uczuć – w takim przypadku, możemy próbować znaleźć w innych odpowiedź na pytanie jak się czujemy, czy jak „powinniśmy” się czuć. Zatracamy swoją własną tożsamość. 

Cena za doświadczony ból 

Przeżywanie swojego życia w taki sposób, aby zaspokoić potrzeby innych ludzi, czyni ofiarę przemocy nieszczęśliwą z powodu dysonansu poznawczego i zachodzącej u niej w tym przypadku niezgodności myśli i działań. W artykule „Dysonans poznawczy: jak wpływa na nasze decyzje i jak go zminimalizować” Marty Urbaniak-Piotrowskiej napisanym dla Zwierciadła, autorka wskazuje, że ,,długoterminowy dysonans poznawczy może prowadzić do chronicznego stresu, problemów zdrowotnych, obniżonej samooceny i problemów w relacjach. Może również prowadzić do stałych irracjonalnych przekonań i zachowań, które mogą negatywnie wpływać na jakość życia.” '

Konsekwencją stania się ofiarą „jednorazową” są zwiększone predyspozycje do stania się nią ponownie, a co za tym idzie możliwością wielokrotnego doznawania krzywd ze strony środowiska, m. in. poprzez doświadczanie mobbingu w miejscu pracy. 

Cechami osób szczególnie narażonych na nękanie ze strony przełożonych czy współpracowników, wspólnie z cechami ofiar przestępstwa są: 

• osoba posiadająca kwalifikacje i umiejętności, odnosząca sukcesy i chwalona, sumienna, zdolna, pracowita, mocno zaangażowana, dobrze wykonująca swoją pracę, świecąca przykładem dla innych; 
• osoba w trudnej sytuacji osobistej; 
• osoba nadzwyczaj uczuciowa – wrażliwa na problemy etyczne, skłonna do frustracji; 
• osoba z niską samooceną, wysokim poziomem lęku, mało asertywna. 

Jak pisze Poradnik Pracownika w artykule z dnia 29 sierpnia 2024 r. zatytułowanym „Mobbing w pracy – czym się charakteryzuje”, to osoby, które cechują się perfekcjonizmem i pracowitością znajdują się w grupie największego ryzyka szykanowania w miejscu pracy, ponieważ ich wrażliwość na krytykę i pragnienie poprawienia swojego wizerunku (spełnienia oczekiwań) sprawia, że jednocześnie są podatne wszelakie naruszenia. Następnie, pod presją ze strony bezpośrednich przełożonych, zaczynają popełniać błędy podczas wykonywania swojej pracy. Wtedy natomiast ofiara mobbingu zaczyna często wątpić w jakość wykonywanych przez nią zadań i posiadane kompetencje oraz usprawiedliwia (racjonalizuje) postępowanie oprawcy, pozbawiając siebie możliwości na poprawę sytuacji (tzw. wyuczona bezradność – stan, w którym organizm nie jest w stanie unikać nieprzyjemnych bodźców, nawet jeżeli obiektywnie byłby w stanie ich uniknąć). 

Co możemy zrobić jako społeczeństwo, aby zapobiegać wiktymizacji 

Widzimy zatem, że skutki jakie wywołuje w człowieku przyjęcie roli ofiary są daleko idące; to swoistego rodzaju piętno, od którego trudno się uwolnić, zwłaszcza, gdy obsesyjne chronienie się przez byciem zranionym ponownie, zamyka nam usta do tego, aby otworzyć się przed innymi ludźmi i poprosić o pomoc. 

Psychologia skonstruowała wiele rodzajów możliwych terapii dla ofiar przemocy, lecz zarówno spotkania terapeutyczne, jak i włączenie farmakologii generuje wysokie koszty, na które nie każdy może sobie pozwolić. James Hillman, amerykański psycholog, uczeń Carla Gustava Junga, specjalizujący się w nurcie terapii archetypowej, w swoim dziele Kod Duszy pisał o tym, że aby uleczyć duszę człowieka należy porzucić skupianie się na jego ego (tj. jednej z trzech struktur osobowości w modelu psychoanalitycznym), natomiast należy zwrócić uwagę na nieprawidłowości samych systemów społecznych, w których obrębie funkcjonuje jednostka. Większość terapii skupionych jest na dopasowaniu pacjenta do społeczeństwa, co w konsekwencji wzmacnia nieprawidłowe działanie aparatów państwowych, organizacji społecznych i politycznych, a dalej społeczeństwa ogółem i jego negatywnego wpływu na ofiary przestępstw wszelakiego rodzaju. 
Trzema czynnikami kryminogennymi są presja społeczna, ubóstwo oraz brak edukacji, co wywołane jest w dużej mierze przez możliwości lub ich brak państwa do zapewnienia godnego życia swoim obywatelom. Polska jako kraj w dużej mierze o charakterze kapitalistycznym, sprzyja tworzeniu podziałów ze względu na posiadane dobra społeczne.
Widzimy zatem jak daleko sięgają korzenie zachowań patologicznych u ludzi oraz to, że jeżeli chcielibyśmy zapobiec ich występowania, działanie ludzkości w tym zakresie jako całego kolektywu odniosłoby skutki wyłącznie w przypadku prób wielofalowych i długotrwających, z możliwymi pożądanymi skutkami za mniej lub bardziej skonkretyzowany upływ czasu. 

To, na czym powinniśmy się skupić to poszerzanie świadomość społeczeństwa, niezależnie od tego, czy będą to nasi bliscy, znajomi; to czy przekaz będzie trafiał w różnych formach do mediów masowych. W ten sposób możemy mieć wpływ na zminimalizowanie skutków dotychczasowych tragicznych wydarzeń dla ich ofiary, która czasem potrzebuje być po prostu szanowana jako człowiek, a nie traktowana jako ostatnie ogniwo. 

„Każdy, kogo spotykasz, toczy bitwę, o której nic nie wiesz. Bądź życzliwy. Zawsze.” – Brad Meltzer 

Źródła: 

• ZJAWISKA  CHARAKTERYSTYCZNE DLA  ZJAWISKA  PRZEMOCY - Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie 
  (https://pcpr.powiat.rzeszowski.pl/zjawiska-charakterystyczne-dla-zjawiska-przemocy/)
• Czym jest wtórna wiktymizacja? - Stowarzyszenie Pro Civium 
  (https://stopstygmatyzacji.pl/czym-jest-wtorna-wiktymizacja/) 
• Crime Victimization 
  (https://www.youtube.com/watch?v=ZxwMMAkgWTQ&t=949s) 
• „The ‘Perfect Victim’ Myth” 
  (https://www.empowordjournalism.com/all-articles/the-perfect-victim-myth/)
• Fawn Trauma Response | Inner Balance Counseling 
  (https://innerbalanceaz.com/blog/what-is-the-fawning-trauma-response) 
• Dysonans poznawczy: Jak wpływa na nasze decyzje i jak go zminimalizować? 
  (https://zwierciadlo.pl/psychologia/535938,1,dysonanspoznawczy-jak-wplywa-na-nasze-decyzje-i-jak-go-zminimalizowac.read)
• Mobbing w miejscu pracy
  (https://magazyn-ksp.policja.gov.pl/mag/poradniki/118907,Mobbingw-miejscu-pracy.html)
• We’ve Had a Hundred Years of Psychotherapy—And the World’s Getting Worse
  (https://inquiringmind.com/article/0901_18_stronach-reviews-hillman/)