Duże, odważne i z betonu: Dlaczego te europejskie kościoły łamią tradycję

L'église Saint-Nicolas d'Hérémence w Szwajcarii została zaprojektowana przez Waltera Marię Förderera i ukończona w 1971 roku. Zdjęcie: Jamie McGregor Smith

Zaintrygowany, McGregor Smith zaplanował serię podróży pociągiem po Europie, aby dowiedzieć się więcej o tych modernistycznych miejscach kultu. Przez cztery lata McGregor Smith fotografował blisko 200 kościołów w ośmiu krajach, wszystkie zaprojektowane i zbudowane w latach 60. i 70. XX wieku. „Nawet jeśli (kościoły) mają teraz 50 lat, wciąż mają to uczucie przenoszenia cię do jakiejś ponadczasowej przestrzeni w przyszłości” – powiedział McGregor Smith w wywiadzie dla CNN.

Rezultatem tej fotograficznej pielgrzymki jest nowa książka, Sacred Modernity: The Holy Embrace of Modernist Architecture, zawierająca 139 fotografii tych inspirujących budynków — będących zarówno dziełami rzeźby, inżynierii, jak i architektury, jak i strukturami stworzonymi w celu duchowym.

Betonowe trójkątne motywy Templo Mariano di Monte Grisa, Triest, Włochy, ukończone w 1965 roku. Zdjęcie: Jamie McGregor Smith

Wśród nich są betonowe trójkątne motywy Templo Mariano di Monte Grisa w Trieście we Włoszech, ukończone w 1965 roku; przestronne, minimalistyczne wnętrza kościoła Christi Auferstehung w Kolonii w Niemczech, ukończone w 1970 roku, oraz widoki z lotu ptaka na struktury przypominające koncertynę Mehrzweckhalle der Schulschwestern w Graz w Austrii, ukończone w 1979 roku.

„Kościoły zawsze starają się stworzyć tę alternatywną rzeczywistość, więc kiedy wchodzisz, doceniasz moc wykraczającą poza codzienne doświadczenie” – powiedział McGregor Smith, którego fotografie z tego projektu są obecnie wystawiane na TU Wien (Wiedeński Uniwersytet Technologiczny). „Prawie wchodzisz w psychodeliczną rzeczywistość.”

Tradycyjna instytucja kościoła może nie wydawać się najbardziej naturalnym partnerem dla modernistycznej architektury, jednak wpływ i dziedzictwo II wojny światowej zapewniają ważny kontekst społeczny i historyczny dla ich pojawienia się. Na Soborze Watykańskim II, biskupi z całego katolickiego świata spotkali się w Watykanie w latach 1962-1965 i omawiali sposoby, w jakie kościół może iść naprzód, aby dostosować się do coraz bardziej zmieniającego się świata. Jednym z tematów była architektura kościelna.

Kościół św. Pawła w Neuss, Niemcy, ma niezwykły, niemal złożony dach. Został zaprojektowany przez Fritza Schallera i ukończony w 1970 roku. Zdjęcie: Jamie McGregor Smith

„Zarówno kościoły katolickie, jak i ewangelickie chciały patrzeć w przyszłość z jaśniejszym, bardziej optymistycznym nastawieniem” – powiedział McGregor Smith. „Po traumie wojny było wielu młodych księży chcących współpracować z najlepszymi i najzdolniejszymi modernistycznymi architektami.”

Wyniki tych współprac mają pewne cechy wspólne, które McGregor Smith podkreśla w tekście towarzyszącym jego fotografiom. Wiele z fotografowanych kościołów zbudowano z betonu lub z jego dużym udziałem — zarówno taniego materiału, jak i takiego, z którym architekci eksperymentowali, testując nowatorskie projekty.

„(Architekci) używają ekspresyjności betonu, gdzie można tworzyć formy i kształty, które nigdy wcześniej nie były możliwe. Możesz wyciągać i wpychać przestrzeń w ramę i poza nią, tworząc rzeczywistość, która nigdy wcześniej nie była możliwa w normalnej architekturze czy normalnym projekcie” – powiedział McGregor Smith.

Rzymskokatolicki kościół Santuario della Beata Vergine della Consolazione w San Marino, zaprojektowany przez Giovanniego Michelucciego i ukończony w 1967 roku. Zdjęcie: Jamie McGregor Smith

„To jest to, co kocham w wielu z tych budynków; jak trudne i jak nierealne się wydają. Myślę, że to ma na celu skłonienie ludzi do zapomnienia o codzienności i docenienia rzeczywistości wykraczającej poza to, co ich zmysły mogą normalnie dostarczyć.”

McGregor Smith odniósł się do apofatycznej architektury; idei, że język ludzki i pojęcia nie mogą w pełni oddać wielkości Boga, a zatem zadaniem architekta jest użycie języka wizualnego i projektowania do opisania tego, co nieopisane. Użycie negatywnej przestrzeni, zabawa światłem i cieniem oraz poczucie wszechwiedzy odegrały ważne role w projektowaniu tych kościołów.

I McGregor Smith jako fotograf również stanął przed podobnym wyzwaniem uchwycenia tych przestrzeni na zdjęciach. „Wszyscy w pewnym sensie starają się wyrazić to, co niewyrażalne, albo uchwycić jakąś chwilę czegoś pięknego i potężnego, czego normalne słowa nie mogą przekazać.”

Kościół św. Mateusza w Birmingham w Wielkiej Brytanii, zaprojektowany przez Roberta Maguire'a i Keitha Murray'a i ukończony w 1963 roku. Zdjęcie: Jamie McGregor Smith

Fotografując kościoły, które tworzą projekt „Sacred Modernity”, McGregor Smith przypomniał sobie, że często były ciche, bez dużych tłumów lub zgromadzeń, które kiedyś w nich się odbywały.

„Lubiłem fotografować pustą ciszę tych miejsc. Dla mnie to szkoda, że te wspaniałe, architektoniczne ikony są naprawdę niedoceniane i niezamieszkane” – powiedział McGregor Smith, dodając, że często uczestniczył na końcu mszy, gdy nikogo już nie było.

„Ten okres projektowania był sposobem na przyciągnięcie ludzi z powrotem do kościoła i odnowienie jego wizerunku. Teraz jesteśmy w sytuacji, w której te kościoły są w większości puste.”

Kościół Santa Maria Immacolata w Longarone, Włochy, autorstwa Giovanniego Michelucciego, został wykonany z nieobrobionego betonu. Zdjęcie: Jamie McGregor Smith

W coraz bardziej zsekularyzowanej Europie, kościoły z „Sacred Modernity” odzwierciedlają jednocześnie przeszłość, teraźniejszość i przyszłość instytucji. Dla McGregora Smitha, te przestrzenie prezentują możliwości angażowania społeczeństw na różne sposoby — z religią, z designem i ze sobą nawzajem.

Ale, podobnie jak samo pojawienie się powojennych modernistycznych kościołów, wymaga to adaptacji. „Religia z założenia jest świadoma mody. Kościół zawsze musi być na bieżąco, inaczej parafianie odejdą bez nich.”