Jak synestezja może pomóc w nauce języka obcego?

Zdjęcie : Serenity Strull/ BBC/ Getty Images

Imię mojej mamy ma kolor mleka. Struny gitary akustycznej, gdy się nimi potrąci, przybierają ciepłą żółtą barwę plastra miodu. Dźwięk jest płaski, twardy i gładki. A poniedziałek jest różowy. Te odczucia są zawsze takie same i zawsze obecne. To jest synestezja – w moim przypadku synestezja grafem-kolor, synestezja dźwięk-kolor i synestezja dźwięk-tekstura.

Już w młodym wieku, podobnie jak wielu synestetyków, odkryłem że mam talent zarówno do muzyki, jak i do języków. W muzyce nie wyróżniała mnie umiejętność gry, lecz zdolność do komponowania. Zacząłem od tworzenia muzyki do filmów krótkometrażowych i produkcji ukazujących układy taneczne. Oprócz  tego byłem montażystą dźwięku dla telewizji. Pisanie ścieżki dźwiękowej było dla mnie jak język, ponieważ „widziałem” kolory dźwięków w podobny sposób. Uczyłem się także francuskiego, niemieckiego, hiszpańskiego i lingwistyki – koloru języka, który pomaga mi zapamiętywać słowa i wzorce gramatyczne.

Synestezja to zjawisko neurologiczne, które powoduje, że szacunkowo 4,4% ludzi postrzega świat jako kakofonię wrażeń. Zidentyfikowano około 60 różnych typów synestezji, ale może być ich ponad 100, a niektóre typy występują w grupach. Uważa się, że przyczyną tej choroby są cechy odziedziczone genetycznie, które wpływają na rozwój strukturalny i funkcjonalny mózgu. Zwiększona komunikacja między obszarami zmysłowymi w mózgu oznacza na przykład, że słowa mogą stymulować smak, sekwencje liczb mogą być odbierane w układach przestrzennych, a dotyk tekstur może wywoływać emocje. Synestezja nie jest uważana za zaburzenie neurologiczne i – chociaż jest powiązana z zaburzeniami neurorozwojowymi i zdrowiem psychicznym, w tym autyzmem, stanami lękowymi i schizofrenią – jest opisywana jako „alternatywna rzeczywistość percepcyjna” i ogólnie uważana za korzystną.

„Kiedy byłem młodszy, wiedziałem, że widzę świat w inny sposób, a mój sposób opisywania tego innym był «kolorowy»„ – mówi Smadar Frisch.

Frisch, która ma synestezję grafem-kolor, synestezję dźwięk-kolor i synestezję leksykalno-smakową – gdzie słowa mają smak – odkrywa świat zmysłów poprzez swój podcast, Chromatic Minds, a obecnie pisze swoją pierwszą książkę na ten temat. „Nauka w szkole była dla mnie zbyt wyczerpująca pod względem sensorycznym” – mówi. „Bardzo trudno jest rozwiązać równanie, gdy całe zbiory liczb emitują różnorodne barwy”. Według Frisch ta eksplozja kolorów spowodowała, że straciła koncentrację i zapomniała, co robiła. „[To samo było] z językiem. Kolory słów, muzyka i doznania smakowe rozbudziły mnie i tak bardzo chciałam wyrazić siebie – że straciłam koncentrację”.

Synestezja grafem-kolor pozwala osobie na „widzenie” prawidłowości. To umiejętność kluczowa w nauce języka. Zdjęcie: Serenity Strull/ BBC/ Getty Images 

Dopiero, gdy prawie skończyła szkołę średnią, natrafiła na książkę Richarda Cytowica i Davida Eaglemana, pt. „Wednesday Is Indigo Blue”. „Początkowo pomyślałam, że środa jest właściwie pomarańczowa – i musiałam kupić tę książkę”. To był punkt zwrotny dla Frisch. ”W końcu zrozumiałam, jak mój synestetyczny mózg działa. Pomyślałam sobie, że to zjawisko jest niesamowite. Zamiast być zdezorientowana przez kolory, mogę ich używać aby pomóc sobie w nauce”. Frisch opracowała system kodowania kolorami, który pomógł jej płynnie i szybko uczyć się nowych języków. Mówi, że nauka języków nie była już dezorientująca, ale „uporządkowana”. 

„I zadziałało! Cały mój świat się zmienił. Zaczęłam uczyć się rzeczy, w której mój mózg miał być doskonały: języków”. Frisch twierdzi, że w ciągu zaledwie dwóch miesięcy nauczyła się płynnie francuskiego i hiszpańskiego. „Na każdym egzaminie [z francuskiego i hiszpańskiego] uzyskałam ponad 90 punktów” – mówi. Dziś Frisch włada biegle siedmioma językami i twierdzi, że może nauczyć się dowolnego języka „bez trudności i w krótkim czasie”.

Julia Simner jest dyrektorką laboratorium „Multisense Synaesthesia Research” na Uniwersytecie Sussex w Wielkiej Brytanii. Ona i jej zespół przebadali około 6000 dzieci w wieku od sześciu do dziesięciu lat. „Każdego z nich sprawdziliśmy indywidualnie pod kątem synestezji, a następnie wykonaliśmy szereg testów, aby określić, jakie umiejętności wiążą się z tą chorobą” – mówi.

Badanie wykazało, że dzieci z synestezją radziły sobie lepiej w wielu umiejętnościach niż dzieci bez synestezji. Komptetencje te, według Simnera, z pewnością pomogłyby w nauce zarówno pierwszego, jak i drugiego języka.

„W szczególności byli znacznie lepsi w zakresie słownictwa receptywnego (ile słów mogli zrozumieć), słownictwa produktywnego (ile słów umieli wypowiedzieć), zapamiętywania krótkotrwałego, dbałości o szczegóły i kreatywności” – mówi Simner. „Te umiejętności powiązane z synstezją przewidują, że możemy się spodziewać, że nauka drugiego języka będzie łatwiejsza dla takiej osoby”.

Mówi, że synestetyczne kolory sprawiają, że litery lepiej zapadają w pamięć. Barwy synestezyjne mogą przechodzić z jednego języka na drugi, dzięki czemu słowa w kolejnym języku również bardziej zapadają w pamięć. „Sposób, w jaki te kolory przenikają przez języki, może wynikać z wyglądu litery lub jej brzmienia” – mówi Simner. „To jak kolorowe rusztowanie łączące jeden dialekt z drugim”.

W 2019 r. inny eksperyment prowadzony przez psychologów z Uniwersytetu w Toronto w Kanadzie wykazał, że synestezja grafem-kolor, w której każda litera i cyfra ma swój własny, odrębny kolor, zapewnia znaczną przewagę w „dostrzeganiu” wzorców. To umiejętność kluczowa w nauce języków. Naukowcy poprosili uczestników, aby wysłuchali zestawu bezsensownych słów – na przykład „muh-keh” i „beh-od” – reprezentujących sztuczny „język”. Następnie zapoznali się z drugim zbiorem wyrażeń. Zestaw ten zawierał oryginalne nieistniejące słowa oraz nowe, które reprezentowały język „obcy”. Następnie uczestnicy zostali poproszeni o odróżnienie „słów” z każdego z dwóch stworzonych języków.

„To nie miało znaczenia” – mówi Amy Finn, psycholog i dyrektor Laboratorium Neurobiologii Poznawczej i Laboratorium Rozwojowego „Finn Land Lab” na Uniwersytecie w Toronto. „Badanie skonstruowano tak, aby przyjrzeć się «segmentacji» – czyli sposobowi wykorzystania pewnych prawidłowości do wyciągnięcia informacji o tym, czym w ogóle są elementy języka. Jest to bardzo wczesny, ale bardzo ważny problem w początkowej nauce języka”. Wyniki pokazały, że synestetycy grafemowo-kolorowi byli w stanie lepiej rozróżniać te dwa „języki” niż uczestnicy, którzy nie mieli synestezji. 

„Uważamy, że [synestezja] może pomóc w łatwiejszym analizowaniu fragmentów języka” – mówi Finn.

Kiedy synestetycy poznają te same prawidłowości za pomocą więcej niż jednego zmysłu – na przykład zarówno słuchowego, jak i wzrokowego – ich umysł przywołuje dodatkową wskazówkę. Może ona pomóc im rozpoznać lub zapamiętać wzorzec.

Synestezja może być opisana jako „alternatywna rzeczywistość percepcyjna” Zdjęcie: Serenity Strull/ BBC/ Getty Images

Weźmy 11-letniego mnie i pozostawmy go w trudnym okresie pierwszego tygodnia szkoły średniej. Nauczyciel pyta mnie o słowo „praca” w języku francuskim. Klasa milczy. Wiem, że to słowo jest niebieskie. Wtedy to do mnie dociera. „Trava” – odpowiadam. Czasami nie pamiętam słowa, ale znam kolor. Może to być frustrujące, ponieważ nikt nie będzie w stanie mi pomóc, jeśli powiem „jest różowy”, ponieważ kolory są unikalne dla mnie. Z drugiej strony kolor pełni funkcję dodatkowego przypomnienia, dodatkowej wskazówki, którą mogę wykorzystać podczas nauki języków.

Można by zatem pomyśleć, że synestezja będzie częściej występować u dzieci dwujęzycznych. Jednak badania sugerują, że osoby, które uczą się drugiego języka później niż we wczesnym dzieciństwie, są bardziej skłonne do posiadania tej zdolności niż osoby, które są natywnie dwujęzyczne. Potwierdza to teorię, że synestezja rozwija się jako narzędzie uczenia się.

Synestezja pojawia się w dzieciństwie, kiedy dziecko zaczyna poznawać otaczający go świat i uczy się mówić, czytać i pisać. Badanie przeprowadzone w 2016 roku przez naukowców z Kanady, Stanów Zjednoczonych i Republiki Czeskiej wykazało, że dzieci uczą się kategoryzować kolory w wieku od czterech do siedmiu lat. To mniej więcej ten sam czas, gdy rozpoczynają naukę czytania i pisania, a synestezja zaczyna pojawiać się w wieku sześciu lat. Autorzy badania przypuszczają, że: „Dzieci wykorzystują nowo nabytą umiejętność kategoryzacji kolorów jako niekonwencjonalną pomoc w opanowaniu dziedziny związanej z literami i słowami”.

„Phoneme-colour synaesthesia [is where] all phonemes – the smallest unit of spoken meaning – evoke the perception of specific colours,” saysBouvet. This is the experience of a woman identified as 'VA' in a 2023 paper co-authored by Bouvet. For instance, every time VA hears a hard „a” sound, she sees luminous cyan. Every time she hears „k”, she sees red. Jednak synestezja może czasami utrudniać komunikację, a sugestia że może ona działać jako strategia ułatwiająca naukę „pozostaje tematem debaty”, mówi Lucie Bouvet, psycholog z Uniwersytetu w Tuluzie we Francji.

„Synestezja fonemowo-kolorowa występuje wtedy, gdy wszystkie fonemy – najmniejsza jednostka przekazu mówionego – wywołują percepcję określonych kolorów” – mówi Bouvet. Takie jest doświadczenie kobiety zidentyfikowanej jako „VA” w artykule z 2023 r., którego współautorem jest Bouvet. Na przykład za każdym razem, gdy VA słyszy mocny dźwięk „a”, widzi świecący cyjan. Za każdym razem, gdy słyszy „k”, dostrzega czerwony kolor.

„VA opisuje sposób myślenia obrazami, w którym słowa funkcjonują jako drugi język” – mówi Bouvet. „Kolory przywoływane przez fonemy pomagają jej uzyskać dostęp do znaczenia”. Proces komunikacji VA polega na słuchaniu dźwięków, następnie widzeniu kolorów, a następnie tłumaczeniu znaczenia tych barw. Ten podwójny wysiłek w przekładzie może spowodować, że VA zgubi wątek w rozmowach. „W rzadkich przypadkach u niektórych osób synestezja może być przytłaczająca. Mogą oni mieć poczucie, że wewnętrzne doświadczenia zakłócają ich postrzeganie świata zewnętrznego” – wyjaśnia Bouvet.

Niezależnie od tego, czy są pomocne dla synestety czy też nie, badania nad synestezją mogą pomóc nam zrozumieć procesy poznawcze języka i percepcji. „Synestezja sama w sobie jest intrygującym zjawiskiem” – mówi Bouvet. „Ale ostatnie badania sugerują, że jest to część szerszego, specyficznego profilu poznawczego. Identyfikacja go może być kluczem do głębszego zrozumienia synestezji”. Dla mnie życie pełne różnorodnych wrażeń przynosi radość. Słuchanie muzyki to w pełni pochłaniające doświadczenie. Zatapiam się w oceanie tekstur, jakbym była pod miękką kołdrą lub zanurzona w chłodnej wodzie. Słowa książki nie są tylko nieruchomym atramentem na stronie, ale ożywiają historię, gdy wirują wokół mnie. A język wypełnia powietrze kolorowym kalejdoskopem.

Sprostowanie: Ten artykuł w swojej pierwotnej wersji wymieniał Dmitri'ego Nabokova jako autora książki, pt. „Wednesday Is Indigo Blue”. Autorami publikacji byli tak naprawdę Richard Cytowic i David Eagleman. Artykuł został odpowiednio poprawiony 25 lutego 2025 r.