Sposób, w jaki kapitalizm kształtuje nasz umysł

Zdjęcie: Max Böhme / Unsplash

KLUCZOWE PUNKTY:

• Struktury i wartości związane z kapitalizmem odgrywają rolę w kształtowaniu naszych myśli, uczuć i zachowań.
• Tradycyjnie psychologia poświęcała niewiele uwagi wpływowi kapitalizmu na ludzkie zachowanie.
• Ostatnie badania wykazały jednak, że kapitalizm kształtuje sposób, w jaki postrzegamy siebie i innych oraz promuje uprzedzenia.
• Uświadomienie sobie wpływu kapitalizmu może pomóc udoskonalić teorie psychologiczne.

Zapuść się w tętniącą życiem aleję dowolnego kapitalistycznego społeczeństwa, a prawdopodobnie zostaniesz otoczony przez jego namacalne przejawy: połyskujące reklamy uwodzące obietnicą najnowszych towarów, instytucje finansowe obiecujące bezpieczne schronienie dla twojego bogactwa i korporacje zamknięte w zaciekłej rywalizacji o twój patronat.

To niezaprzeczalna rzeczywistość, w której to kapitalizm kształtuje nasz namacalny świat. Co jednak z niematerialnymi sferami naszych myśli i emocji? Nowa fala badań stopniowo odkrywa subtelne, ale głębokie sposoby, za pomocą których konsumpcjonizm kształtuje nasze procesy poznawcze, reakcje emocjonalne i wzorce zachowań.

Tak zwana „niewidzialna ręka” kapitalizmu działa poza granicami zysku i rynków. Wspiera ona również określone ideologie - przede wszystkim indywidualizm, materializm i rywalizację - które powoli przenikają do naszych struktur społecznych, stając się głęboko zakorzenionymi elementami naszej tkanki kulturowej. W rezultacie wpływ kapitalizmu wykracza daleko poza sferę transakcji gospodarczych, przeniknęła w naszą tożsamość i podstawowe przekonania.

Pomimo tego, główny nurt psychologii w dużej mierze pomija skutki kapitalizmu. Książki mają tendencję do przedstawiania ludzkiego myślenia jako uniwersalnego do pewnego stopnia, podczas gdy w rzeczywistości może ono być kierowane przez systemy wartości i praktyki społeczeństw, kapitalistycznych lub nie, w których ludzie żyją.

Jednym z powodów tego niedopatrzenia może być fakt, że psychologia i kapitalizm ewoluowały razem, sprawiając, że kapitalizm wydaje się naturalny, podczas gdy w rzeczywistości jest on kulturowy. Psychologowie mieli również skłonność do unikania analizowania tego zjawiska pod presją dostosowania się do amerykańskich programów politycznych, które uznawały taką krytykę za radykalną lub niepatriotyczną (Fox, 1985; Prilleltensky, 1989; Ratner, 1997; Teo, 2015).

Jednak coraz więcej pojawiających się badań ujawnia głęboko zakorzeniony wpływ, jaki kapitalistyczne społeczeństwo może wywierać na naszą psychologię. Wyniki przeprowadzonych analiz sugerują, że sam kontakt z pieniędzmi może zwiększać egocentryzm i zmniejszać altruizm (Vohs, Mead, & Goode, 2006). Ze względu na gospodarkę rynkową społeczeństwa mają tendencję do promowania indywidualizmu (Taras, Steel & Kirkman, 2016) i pogłębiania nierówności (Bettache, Chiu & Beattie, 2020).

Na postrzeganie siebie wpływa również klasa społeczna, a osoby z wyższych klas ekonomicznych kładą większy nacisk na osobisty wybór i osiągnięcia (Stephens, Markus & Townsend, 2007). Co więcej, strategie marketingowe podsycają płomienie materializmu i mają znaczący wpływ na dobrostan (Kasser & Kanner, 2004).

Z kapitalizmem współgrają także uprzedzenia i stereotypy związane z rasą, płcią i konkurencją. Dyskryminacja często pojawia się, gdy jego przejawy skłaniają jednostki do traktowania innych jako konkurentów (Bobo & Hutchings, 1996).

Stronniczość związana z płcią jest na przykład bardziej powszechna w społeczeństwach o większych nierównościach ekonomicznych (Glick i in., 2000). Neoliberalne ideologie, które utowarowiają rasę, mogą dodatkowo utrwalać rasizm (Goldberg, 2009). Nawet powszechne nastawienie, w którym jednostki uważają się za „ponadprzeciętne", można przypisać kapitalistycznym wartościom indywidualnego sukcesu i konkurencji (Zell i in., 2020). Analizując wspomniane tendencje w świetle założeń konkurencyjnego kapitalizmu, zyskujemy głębsze zrozumienie ich genezy.

Jakie są zatem implikacje dla przyszłości? Twierdzę, że konieczne jest, aby psychologowie poświęcili poważną uwagę kapitalizmowi jako wcześniej zaniedbywanej sile kształtującej umysły na całym świecie.

Założenia kapitalistyczne nie wyłoniły się spontanicznie z ludzkiej natury. Są one wytworem historii, ekonomii i kultury. Przeanalizowanie, w jaki sposób społeczeństwa kapitalistyczne wpływają na psychologię, umożliwi badaczom opracowanie bardziej inkluzywnych teorii i praktyk, które uwzględniają różnorodne globalne populacje.