Czy Krzysztof Kolumb sprowadził syfilis do Europy?

Zdjęcie: ALFREDO DAGLI ORTI / AFP

„Paquette otrzymał ten dar od bardzo uczonego kordeliera, który dotarł do źródła; bowiem otrzymał go od starej hrabiny, (…) która dostała go od jezuitę, który, będąc nowicjuszem, otrzymał go bezpośrednio od jednego z towarzyszy Krzysztofa Kolumba.” Ten „dar”, o którym wspomina Voltaire w Kandydzie, czyli Optymizmie, to nic innego jak to, co wówczas nazywano „chorobą Neapolu”, dziś znaną jako syfilis (lub potocznie „wielka ospa”). Ta choroba przenoszona drogą płciową objawia się najpierw w postaci wrzodu wenerycznego, a następnie zmian skórnych, które na początku trudno odróżnić od innych chorób dermatologicznych, takich jak różyczka czy egzema. W późniejszych stadiach syfilis może prowadzić do nieodwracalnych zaburzeń fizycznych i psychicznych.

Jak opowiada Voltaire, przez długi czas uważano, że syfilis został przywieziony do Europy przez towarzyszy Krzysztofa Kolumba, którzy w „zamian” mieli przekazać ospę ludności rdzennej Ameryki. Teza ta opiera się między innymi na fakcie, że wiosną 1495 roku, niedługo po powrocie Kolumba, kampania włoska króla Francji Karola VIII została przerwana przez intensywną epidemię tej dotychczas nieznanej choroby. Jednak w ostatnich latach liczne badania dostarczyły elementów komplikujących ten scenariusz. Nowe badanie, przeprowadzone przez zespoły z Instytutu Maxa Plancka w Lipsku, dostarczyło nowych danych genetycznych, które pozwalają lepiej zrozumieć rozprzestrzenianie się patogenów jeszcze przed przybyciem karawel i karaki Krzysztofa Kolumba do Ameryki (Nature, 18 grudnia 2024).

Syfilis jest wywoływany przez bakterię Treponema pallidum. Należy ona do rodziny krętków, które powodują przynajmniej dwie inne choroby skórne u ludzi: pian, tropikalną infekcję przenoszoną przez kontakt skórny, oraz béjel, infekcję występującą w suchych regionach, przenoszoną przez błony śluzowe. W archeologii nie można odróżnić tych trzech infekcji na podstawie zmian w kościach, ponieważ wszystkie pozostawiają podobne ślady. „Można jedynie zauważyć, że syfilis częściej atakuje czaszkę” – mówi Olivier Dutour, dyrektor studiów w dziedzinie antropologii biologicznej w École pratique des hautes études w Paryżu (Université PSL). „Jednak w przypadku pojedynczego przypadku paleopatologicznego nie można jednoznacznie stwierdzić, czy mamy do czynienia z syfilisem, pianem czy béjelem.”

W społeczności naukowej toczy się intensywna debata pomiędzy zwolennikami teorii, że Treponema pallidum krążyło w Europie przed Kolumbem, a tymi, którzy popierają hipotezę o bakteryjnym „przywozie” z Ameryki. Od około dwudziestu lat literatura naukowa donosi o europejskich szczątkach kostnych, na których widoczne są charakterystyczne ślady tych chorób. Ponadto teksty sprzed 1492 roku opisują w Europie chorobę weneryczną charakteryzującą się owrzodzeniami genitalnymi, którą mogło się pomylić z trądem.

„Formy endemiczne przodków”

Zespół Instytutu Maxa Plancka przeanalizował pięć genomów dawnych patogenów z rodziny kiły, pochodzących ze szczątków ludzkich odkrytych w Meksyku, Chile, Peru i Argentynie. „Udało nam się z pewnością ustalić relacje między tymi wymarłymi formami a szczepami, które mają dzisiaj wpływ na zdrowie globalne,” wyjaśnia Lesley Sitter, jeden z autorów badania w Instytucie Maxa Plancka. „Choć od jakiegoś czasu wiemy, że w Amerykach występowały infekcje przypominające kiłę przez tysiące lat, niemożliwe było pełne scharakteryzowanie tej choroby.” Dane genetyczne wskazują, że analizowane patogeny są stosunkowo bliskie trzem współczesnym szczepom krętków i należą do grup siostrzanych. Grupy te krążą po kontynencie amerykańskim od co najmniej 3000 roku p.n.e... Autorzy pozostają jednak bardzo ostrożni. Uważają, że ich badanie czyni wiarygodną hipotezę o wprowadzeniu choroby do Europy w 1493 roku. Niemniej jednak, łagodzą swoje wnioski, zaznaczając, że „ze względu na rzadkość odnalezionych przypadków (...), sama analiza DNA może nie wystarczyć do odtworzenia historii krętka”.

Krętki mogły bardzo dobrze dotrzeć na kontynent amerykański już 17 000 lat temu, kiedy przodkowie współczesnych populacji rozprzestrzenili się na kontynencie w kilku falach, przechodząc przez cieśninę Beringa” – zauważa Olivier Dutour. „Jednak krętki ewoluowały także w Starym Świecie.” Dane genetyczne zespołu z Instytutu Maxa Plancka nie wskazują na istnienie jednej, przodkowej formy, a inne szczepy krętek zostały odkryte na świecie, posiadających bardzo starożytną historię genetyczną. Na przykład bakteria Treponema krąży w Afryce wśród populacji goryli i szympansów, wywołując objawy bardzo zbliżone do Malanicy

„Mając jedynie pięć dawnych genomów opublikowanych w tym badaniu, nie można formalnie stwierdzić, że współczesne szczepy kiły są pochodzenia amerykańskiego” – komentuje Olivier Dutour. „Pojawienie się kiły wenerycznej mogło równie dobrze nastąpić w Afryce lub Europie, wywodząc się z endemicznej formy przodkowej, przy udziale zjawisk rekombinacji genetycznej między podgatunkami krążącymi przed i po kontakcie w 1492 roku.” Aby ostatecznie zakończyć debatę, naukowcy są jednogłośni – konieczne są dodatkowe dane genetyczne dotyczące szczepów, które krążyły w Europie pod samym końcem XV wieku i na początku XVI wieku.