Jak skromny kasztan wpłynął na okres świetności Imperium Rzymskiego jak i jego upadek

Zdjęcie: Getty Images

Starożytni Rzymianie odcisnęli niezatarte piętno na ziemiach, które wchodziło w skład imperium. Proste, długodystansowe drogi, które zbudowali, obecnie zostały pokryte asfaltem na niektórych współczesnych autostradach. Rozprzestrzenili akwedukty, kanały ściekowe, łaźnie publiczne i język łaciński w całej Europie, Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. Ale to, co jest być może mniej znane, to zaskakujący sposób, w jaki przekształcili europejskie lasy.

Według naukowców ze Szwajcarii, Rzymianie mieli coś w rodzaju zamiłowania do słodkich kasztanów, sadząc je w całej Europie. Dla rzymian nie liczyły się aspekty takie jak delikatność, czy ziemistość kasztanów- lecz zamiast tego cenili sobie, szybki rozwój tego drzewa oraz to, że kasztany były dobrym surowcem do ekspansji ich imperium. Doprowadziło to do eksportu technik uprawy drzew, takich jak zagajniki, które pomogły kasztanowcom rozkwitnąć na całym kontynencie

"Rzymianie odcisnęli swoje piętno na Europie, tworząc z niej połączoną, ekonomiczną przestrzeń" - mówi Patrik Krebs, geograf ze Szwajcarskiego Federalnego Instytutu Badań nad Lasami, Śniegiem i Krajobrazem (WSL). "Zbudowali jeden system zarządzania w całej Europie, ulepszyli system drogowy, system handlowy, system wojskowy, połączenia między różnymi ludźmi w całej Europie".

W wyniku tego połączenia "konkretne umiejętności w zakresie arborystyki [uprawy drzew] były wspólne dla wszystkich różnych cywilizacji", mówi.

Drzewiaste dziedzictwo Rzymian można znaleźć do dziś w wielu częściach Europy - ponad 2,5 miliona hektarów (6 milionów akrów) ziemi jest pokrytych słodkimi kasztanami, co odpowiada powierzchni wyspy Sardynii. Drzewa te stały się ważną częścią krajobrazu w wielu częściach kontynentu i pozostają częścią tradycyjnej kuchni wielu krajów, w tym Francji czy Portugalii.

Kasztany stały się popularnym elementem kuchni w wielu krajach Europy- bezpośrednio poprzez spuściznę Rzymian, którzy sadzili kasztany, pozyskując z nich drewno

Krebs pracuje w oddziale WSL w szwajcarskim kantonie Ticino na południowych zboczach Alp, obszarze, który jest domem dla gigantycznych kasztanowców, gdzie wiele okazów ma obwód przekraczający siedem metrów. W średniowieczu słodkie kasztany były podstawowym pożywieniem na tym obszarze. Rzymianie posadzili tam kasztanowce - przed ich przybyciem w Ticino nie występowały słodkie kasztany, ponieważ wyginęły podczas ostatniej epoki lodowcowej, która zakończyła się ponad 10 000 lat temu.

Korzystając z szerokiej gamy dowodów, w tym paleo-ekologicznych zapisów pyłkowych i starożytnych tekstów rzymskich, zespół badawczy Krebsa przeanalizował rozmieszczenie zarówno kasztanowca zwyczajnego (Castanea sativa), jak i orzecha włoskiego (Juglans regia) w Europie przed, w trakcie i po upadku imperium rzymskiego. Kasztanowiec zwyczajny i orzech włoski są uważane za użyteczne wskaźniki wpływu człowieka na krajobraz, ponieważ generalnie są pielęgnowane przez człowieka- poprzez przycinanie i tłumienie konkurencyjnych drzew. Ich owoce i drewno są również bardzo pożądane.

W krajach takich jak Szwajcaria, Francja i część Niemiec, pyłek kasztanowca był prawie nieobecny w szerszym zapisie pyłkowym - takim jak na przykład pyłek kopalny znaleziony 

w próbkach osadów i gleby - przed przybyciem Rzymian, zgodnie z badaniem i wcześniejszymi doświadczeniami. Jednak wraz z rozwojem Imperium Rzymskiego, obecność pyłku kasztanowca rosła. W szczególności odsetek pyłków słodkich kasztanów w stosunku do innych pyłków w całej Europie "wykazuje wzorzec nagłego wzrostu około początku tysiąclecia [0AD], kiedy potęga imperium rzymskiego osiągnęła maksimum" w Europie, mówi Krebs.

Po zdobyciu Rzymu przez barbarzyńców około 400-500 r. n.e., co zwiastowało początek upadku Imperium Rzymskiego w wyniku powszechnych wstrząsów, odsetek pyłków kasztanowca tymczasowo spadł. Spadek ten sugeruje, że wiele sadów z czasów rzymskich zostało porzuconych, mówi Krebs, prawdopodobnie nie tylko z powodu upadku Cesarstwa Rzymskiego, ale także z powodu szerszego spadku populacji na wielu obszarach w tym czasie.

"Juglans [orzech włoski] ma inny wzór" - mówi Krebs. Rozprzestrzenianie się pyłków z tych drzew jest mniej wyraźnie związane z powstaniem i upadkiem imperium rzymskiego, stwierdził Krebs i jego koledzy. Jego dystrybucja w Europie wzrosła jeszcze przed przybyciem Rzymian, co może wskazywać na rolę starożytnych Greków i innych społeczności przedrzymskich.

Ale chociaż Rzymianie mogą przypisać sobie zasługę rozprzestrzenienia kasztanowca słodkiego w Europie kontynentalnej, niektóre odrębne badania sugerują, że nie byli oni odpowiedzialni za pojawienie się tych drzew w Wielkiej Brytanii. Chociaż Rzymianom przypisywano wcześniej sprowadzenie słodkich kasztanów na Wyspy Brytyjskie - gdzie nadal stanowią kluczową część współczesnych lasów - badania przeprowadzone przez naukowców z University of Gloucestershire w Wielkiej Brytanii wykazały, że drzewa te zostały prawdopodobnie wprowadzone na wyspę później.

"Ten szybki przyrost przydał się imperium, biorąc pod uwagę ciągłe zapotrzebowanie na surowce, potrzebne Rzymianom w celach militarnych"

Kasztanowce zwyczajne mogą być uderzającym elementem krajobrazu. Mogą dorastać do 35 m (115 stóp) wysokości i mogą żyć do 1000 lat w niektórych lokalizacjach. Większość żyjących obecnie kasztanowców nie została zasadzona przez Rzymian, ale wiele z nich jest potomkami lub nawet sadzonkami pobranymi z tych, które starożytni rzymscy legioniści i leśnicy przywieźli ze sobą do odległych zakątków imperium. Najstarszy znany kasztanowiec na świecie znajduje się na Sycylii we Włoszech i uważa się, że ma do 4000 lat.

Drewno potrzebne do budowy fortec

Dlaczego Rzymianie tak faworyzowali kasztanowca? Według Krebsa, nie cenili oni zbytnio tego owocu - w kulturze rzymskiej był on przedstawiany jako rustykalne jedzenie biednych, wiejskich ludzi w rzymskim społeczeństwie, takich jak pasterze. Ale rzymskie elity doceniły zdolność kasztanowca do szybkiego wypuszczania nowych pędów po przycięciu, co jest praktyką znaną jako kopiowanie. Ten szybki odrost był bardzo przydatny, biorąc pod uwagę ciągłe zapotrzebowanie Rzymian na surowce do ekspansji militarnej.

"Starożytne teksty pokazują, że Rzymianie byli bardzo zainteresowani Castanea'nami, szczególnie ze względu na jej zdolność do odrastania" - mówi. "Po ścięciu bardzo szybko odrasta i wytwarza wiele słupów, które są naturalnie bardzo bogate w garbniki, co sprawia, że drewno jest odporne i trwałe. Możesz ściąć to drewno i użyć go do budowy fortec, do wszelkiego rodzaju konstrukcji, a ono szybko ponownie wykiełkuje".

Wycinka może również mieć odmładzający wpływ na kasztanowce, nawet po dziesięcioleciach zaniedbań. 

W Ticino kasztanowce dominowały wśród drzew pod rządami Rzymian, zgodnie z zapisem pyłkowym. Pozostały one popularne nawet po upadku Cesarstwa Rzymskiego, mówi Krebs.

Jednym z wyjaśnień jest to, że miejscowi nauczyli się sadzić i dbać o drzewo od Rzymian, a następnie docenili kasztany jako pożywne, łatwe w uprawie jedzenie - w średniowieczu stały się one podstawowym pożywieniem w wielu częściach Europy. Kasztany można było na przykład suszyć i mielić na mąkę. Społeczności górskie z zadowoleniem przyjęłyby również fakt, że drzewa te rosły nawet na skalistych zboczach, gdzie wiele innych drzew owocowych i upraw zmagało się z trudnościami, dodaje Krebs.

"Osiągnięciem Rzymian było sprowadzenie tych umiejętności z daleka, aby umożliwić komunikację między ludźmi i szerzenie wiedzy" - mówi. "Ale prawdziwa praca polegająca na sadzeniu sadów kasztanowych została prawdopodobnie wykonana przez miejscową ludność".

Kiedy kasztanowce są uprawiane w sadzie dla swoich owoców, czerpią korzyści z pielęgnacji, takie jak: przycinanie martwego lub chorego drewna, a także brak konkurencji, co przedłuża ich życie, mówi Krebs: "W sadzie jest tylko kasztanowiec i łąka poniżej, to jak luksusowa rezydencja dla drzewa. Natomiast gdy sad jest opuszczony, pojawiają się konkurencyjne drzewa i przejmują jego funkcje".

Badania nad opuszczonymi sadami kasztanowymi wykazały, że pozostawione same sobie kasztanowce są wypierane przez inne gatunki. W dzikich lasach "Castanea osiąga maksymalny wiek około 200 lat, po czym umiera" - mówi Krebs. "Ale tutaj, w Ticino, gdzie kasztany były uprawiane, mogą one osiągnąć nawet prawie 1000 lat, ze względu na ich symbiozę z ludźmi".

Pod koniec epoki rzymskiej kasztanowiec stał się dominującym gatunkiem drzew w Ticino, wypierając wcześniejszy krajobraz leśny złożony z olch i innych drzew, jak pokazuje zapis pyłkowy: "Dokonali tego ludzie. Była to całkowita reorganizacja krajobrazu roślinnego" - wyjaśnia Krebs.

W rzeczywistości, dowody pyłkowe z miejsca w Ticino na wysokości około 800 m n.p.m. pokazują, że w okresie rzymskim nastąpił ogromny wzrost pyłków Castanea, a także pyłków zbóż i drzew orzechowych, co sugeruje, że znajdował się tam sad, mówi Krebs.

W średniowieczu, długo po Rzymianach, wiele tekstów historycznych dokumentuje dominację produkcji słodkich kasztanów i znaczenie żywności, takiej jak mąka kasztanowa w Ticino, mówi Krebs. "W naszych dolinach kasztany były najważniejszym filarem utrzymania w średniowieczu".

Mieszkańcy Ticino nadal dbali o drzewa, sadząc je, przycinając i chroniąc przed konkurencją przez wieki, mówi Krebs: "Taka jest natura tej symbiozy: ludzie otrzymują owoce [i drewno] kasztanowca - a kasztan zyskuje długowieczność", a także możliwość znacznego rozszerzenia naturalnego obszaru jego występowania, wyjaśnia.

Sugeruje on, że podobny transfer wiedzy związanej z kasztanami do mieszkańców mógł mieć miejsce w innych częściach Imperium Rzymskiego - i prawdopodobnie pozostawił ślady językowe. Jak pokazuje osobne badanie, w całej Europie słowo "kasztan" jest podobne do łacińskiego "castanea" w wielu językach.

Obecnie europejskie kasztanowce słodkie stoją w obliczu zagrożeń, w tym chorób, zmian klimatycznych i porzucania tradycyjnych sadów w ramach upadku życia na wsi. Jednak szlaki kasztanowe i festiwale kasztanowe w Ticino i innych częściach południowych Alp nadal celebrują historię słodkich kasztanów jako dawnego podstawowego pożywienia - przypominając nam o długiej spuściźnie zarówno rzymskich, jak i lokalnych pomysłów i umiejętności w zakresie pielęgnacji drzew.