Dom, w którym stworzono dwa kraje

Zdjęcie: wikimedia.org

Z ulicy nie wygląda na nic szczególnego. Większość turystów, próbujących znaleźć
ten obiekt wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO, spodziewa się
zobaczyć okazałą europejską willę w stylu klasycznym, więc często przechodzą obok
niego, myśląc, że to po prostu zwykły dom rodzinny w spokojnej czeskiej dzielnicy.
Ale ten pozornie skromny dom jest przedmiotem badań architektów i historyków z
całego świata. Miał już różne funkcje – był prywatną rezydencją, szkołą tańca,
ośrodkiem rehabilitacyjnym dla kobiet z chorobami układu kostnego, własnością
nazistowskich Niemiec i miejscem ważnego wydarzenia historycznego XX wieku.
Witamy w Willi Tugendhat.

Historia domu

W latach 20. XX wieku zamożna niemiecko-żydowska rodzina Tugendhatów
zatrudniła młodego, wschodzącego architekta o nazwisku Mies van der Rohe —
powszechnie uznawanego za autora słynnego powiedzenia „mniej znaczy więcej” —
aby zaprojektował ich dom w Brnie. Budynek ukończono w 1930 roku, tuż przed
dojściem Hitlera do władzy w Niemczech. A wszyscy zagubieni turyści mogą się
pocieszyć faktem, że Van der Rohe celowo chciał, by willa wtopiła się w otoczenie.
Aby naprawdę zobaczyć, co w niej wyjątkowego, trzeba spojrzeć na nią od tyłu.
Zbudowano ją na szczycie niewielkiego wzgórza, z przeszkloną fasadą sięgającą od
podłogi do sufitu, dającą mieszkańcom niezakłócony widok na zielony krajobraz.
„(Van der Rohe) mimo swojego mieszczańskiego wyglądu, był radykalnym
myślicielem” — mówi Dietrich Neumann, wykładowca historii architektury na
Uniwersytecie Browna. „Radykalnie przemyślał sposób, w jaki ludzie mogą chcieć
żyć.” W tamtych czasach domy rodzinne składały się zazwyczaj z serii zamkniętych
pomieszczeń pełniących konkretne funkcje: kuchnia, sypialnia itd.
Ale Willa Tugendhat miała duże, wspólne przestrzenie zbudowane z nowatorskich
wówczas materiałów, takich jak biały onyks. (Jedna ściana z onyksu kosztowałaby
dziś około 60 000 dolarów). „Płyniesz między pomieszczeniami — to całkowite
zaprzeczenie niemieckiej idei przytulnych, zamkniętych wnętrz” — mówi Michael
Lambek. Matka Lambeka, Hanna, była jedynym dzieckiem Grety Tugendhat z
pierwszego małżeństwa i spędziła w willi swoje dzieciństwo. Lambek dorastał w
Kanadzie i w 2022 roku opublikował książkę „Behind the Glass: The Villa Tugendhat

and Its Family”. „W tym domu nic nie było przypadkowe” — mówi. „Dom nie opiera
się na ścianach, ale na stalowych słupach owiniętych w chrom. A ściany,
przynajmniej z jednej strony budynku, zostały zastąpione przeszklonymi
powierzchniami. To był pierwszy dom z przeszklonymi ścianami od podłogi do sufitu.”
W całym budynku Van der Rohe i jego współpracowniczka Lilly Reich zaprojektowali
specjalne meble, pasujące do modernistycznej estetyki willi. Dwa projekty były tak
wyjątkowe, że zyskały nazwę „krzesło z Brna” i „krzesło Tugendhat” — są
produkowane na licencji do dziś. Zamiast wieszać rodzinne portrety, dzieła sztuki czy
ozdobne gobeliny, jak robiły to inne bogate rodziny, Tugendhatowie postawili na
minimalizm. Szklane ściany wpuszczały mnóstwo naturalnego światła i umożliwiały
obserwowanie zmieniającego się krajobrazu. Jedna z kondygnacji miała również
wewnętrzny ogród zimowy. Neumann określa to podejście jako „radykalna pustka”:
„Nie było tu mebli odziedziczonych po rodzicach. Nie było obrazów na ścianach. Nie
było perskich dywanów z egzotycznych podróży. Prawie żadnych przedmiotów, które
miałyby pokazywać twoją osobistą historię czy sentymentalne wspomnienia.”

Drugie życie willi

Z powodu II wojny światowej i jej następstw, willa służyła jako dom rodzinny przez
bardzo krótki czas. Tugendhatowie, wyczuwając narastający antysemityzm w
Europie, uciekli do Wenezueli. Willa, jako jedna z największych w Brnie, została
zajęta przez nazistowskie Niemcy. Później, po wyzwoleniu Brna przez Rosjan,
budynek zmieniał właścicieli i przeznaczenie aż do lat 60., kiedy rodzina mogła
wrócić do Brna. Po wojnie Tugendhatowie osiedlili się w Szwajcarii, a
Czechosłowacja znalazła się pod wpływem Związku Radzieckiego. Grete Tugendhat
mogła odwiedzić willę ponownie podczas krótkiego okresu wolności w czasie
Praskiej Wiosny, zanim została ona zdławiona przez inwazję ZSRR i jego
sojuszników w sierpniu 1968 roku. Grete zgodziła się zrzec praw do nieruchomości
pod dwoma warunkami: dom ma zostać odrestaurowany w pierwotnej formie i
udostępniony publiczności. Miasto Brno przystało na to. W międzyczasie Van der
Rohe wyemigrował do Stanów Zjednoczonych i stał się jednym z najbardziej znanych
architektów świata. Zaprojektował m.in. Bibliotekę im. Martina Luthera Kinga Jr. w
Waszyngtonie, Seagram Building w Nowym Jorku i Museum of Fine Arts w Houston.
Renowacja willi przebiegała powoli i ostrożnie. W międzyczasie czeski rząd

wykorzystywał ją jako centrum gościnne dla zagranicznych dygnitarzy. Ale jej
najważniejsze wydarzenie historyczne odbyło się bez większego rozgłosu. 26
sierpnia 1992 roku do Willi Tugendhat weszło dwóch mężczyzn: Václav Klaus i
Vladimír Mečiar. Tego dnia obaj przywódcy zgodzili się na pokojowy podział
Czechosłowacji na dwa kraje: Czechy i Słowację. Brno, położone mniej więcej w
połowie drogi między Pragą a Bratysławą, wybrano jako symboliczne miejsce. W
ogrodzie Willi Tugendhat, podczas wydarzenia nazywanego dziś „spotkaniem pod
drzewem”, politycy ogłosili dziennikarzom, że oba kraje zostaną rozdzielone z dniem
1 stycznia 1993 roku. Ten pokojowy rozdział, bez żadnych walk czy rozlewu krwi,
przeszedł do historii jako Aksamitny Rozwód. W 2001 roku UNESCO wpisało Willę
Tugendhat na listę Światowego Dziedzictwa, określając ją jako „pionierskie dzieło
nowoczesnej architektury mieszkalnej XX wieku”.