Jak Doliprane powstał dzięki jedwabnej sukni i błędowi w dostawie

Zdjęcie: Obraz autorstwa Thomasa Jones Barkera, “The Secret of England's Greatness (Queen Victoria presenting a Bible in the Audience Chamber at Windsor)”

Wszystko zaczęło się od jedwabnej sukni. Sukni o olśniewającym odcieniu fiołkowym, którą królowa Wiktoria zaprezentowała podczas Wystawy Światowej w 1862 roku w Londynie. Była to królewska reklama odkrycia dokonanego sześć lat wcześniej przez osiemnastoletniego brytyjskiego chemika, Williama Henry’ego Perkina – sztucznego barwnika.

W rzeczywistości młody asystent Royal College of Chemistry próbował wtedy zsyntetyzować chininę, stosowaną w leczeniu malarii. Jednak eksperyment zakończył się niepowodzeniem, a zamiast tego przypadkowo uzyskał fioletowy roztwór, który nazwał „mauveiną” – pierwszy syntetyczny barwnik w historii. Perkin opuścił Royal College, opatentował swoje odkrycie i wybudował fabrykę, aby wprowadzić je na rynek.

Barwniki syntetyczne, znacznie trwalsze, a przede wszystkim o wiele tańsze niż ich roślinne czy zwierzęce odpowiedniki, zrewolucjonizowały świat mody i zapoczątkowały nowy przemysł. Co więcej, w dobie rewolucji przemysłowej ich produkcja opierała się na anilinie – związku chemicznym pochodzącym głównie z węgla kamiennego, czyli odpadu powstającego przy jego przetwarzaniu. A dzięki ukazaniu potęgi chemii barwniki stały się także fundamentem jeszcze potężniejszego sektora – przemysłu farmaceutycznego.

Błąd apteki

Anilina nie służyła jedynie do barwienia tkanin na fioletowo, zielono, czerwono czy purpurowo. Stała się również kluczowym składnikiem w opracowywaniu silnych leków przeciwgorączkowych i przeciwbólowych – w czasach, gdy od starożytności ludzie mieli do dyspozycji jedynie chininę i korę wierzby.

Około dwudziestu lat po odkryciu Perkina dwaj lekarze ze szpitala w Strasburgu, Arnold Cahn i Paul Hepp, zaczęli badać właściwości naftalenu jako środka przeciwpasożytniczego. Kiedy zabrakło im substancji do eksperymentów, zamówili jej nową dostawę w jednej z aptek w Strasburgu. Ku swojemu zdziwieniu odkryli, że lek nie wykazuje żadnego działania przeciwpasożytniczego... za to znacząco obniża gorączkę u pacjentów!

Zaintrygowani lekarze rozpoczęli dochodzenie i wkrótce odkryli, że zamiast naftalenu dostarczono im przez pomyłkę acetanilid – substancję otrzymywaną z aniliny, tej samej, z której Perkin stworzył swoje syntetyczne barwniki.

„Antyfebryna powoduje zdecydowane obniżenie temperatury bez żadnych skutków ubocznych dla pacjenta” – Arnold Cahn i Paul Hepp w „Le Progrès médical”.

To wspaniała okazja dla Cahna i Heppa. Dwa lata wcześniej, w 1884 roku, niemiecki przemysłowiec Hoechst wprowadził na rynek antipirynę, również otrzymywaną z aniliny i stosowaną w leczeniu gorączki i bólu. Lekarze ze Strasburga postanowili nazwać swój produkt „antyfebryną” i przystąpili do jego komercjalizacji. Po pierwszej publikacji w 1886 roku dotyczącej właściwości przeciwgorączkowych ich produktu, w 1887 roku opisali w „Le Progrès médical” wyniki osiągnięte przy użyciu tej „białej, krystalicznej, bez zapachu substancji, dającej na języku jedynie lekkie palące odczucie”.

Na temat działania antyfebryny w organizmie, Cahn i Hepp nie wiedzą wiele, mimo przeprowadzonych testów na psach, królikach i żabach, poza tym, że molekułę można znaleźć w moczu ich zwierzęcych prób. W przypadku 60 pacjentów objętych leczeniem w Strasburgu, pokazują, że antyfebryna rozcieńczona w wodzie lub winie „jest silnym lekiem przeciwgorączkowym. (...) Zdecydowanie powoduje, bez żadnych skutków ubocznych dla pacjenta, znaczne obniżenie temperatury. Dawkowanie potrzebne do osiągnięcia tego celu nie jest na tyle wysokie, aby wystąpiły objawy zatrucia.” Inni lekarze stwierdzają skuteczność w przypadku neuralgii, niektórych bólów oraz drżeń związanych ze stwardnieniem rozsianym. Lek wydaje się nie być w stanie wyleczyć chorób, chyba że mówimy o niektórych reumatyzmach, zastrzegają dwaj lekarze. Jego skuteczność ogranicza się do objawów.

Królowa aspiryna

Każdy chwali swój produkt i uznaje go za bardziej skuteczny i mniej niebezpieczny niż produkty konkurencji. Jednak aspiryna, opracowana w 1897 roku z bardzo różnej od aniliny molekuły, wydaje się kończyć dyskusje: staje się królową aptek, skuteczną i mniej toksyczną niż jej rywalki. Dopiero później odkryto jej wady, w tym wrzody żołądkowo-jelitowe i krwotoki, które powoduje. Antyfebryna i antypiryna będą stopniowo porzucane z powodu swojej dużej toksyczności.

W 1878 roku amerykański chemik Harmon Northrop Morse syntezował jednak inną molekułę z acetanilidu. Nadał jej barbarzyńską nazwę „acetylaminofenol”, ale nie zrobił z nią nic więcej. Jego produkt w rzeczywistości nie jest niczym innym jak… paracetamolem! Mimo kilku badań pokazujących jego skuteczność w walce z bólem i gorączką, pozostaje nieużywany, ponieważ uważany jest za toksyczny. Nowi przemysłowcy farmaceutyczni sprzedają wystarczająco dużo aspiryny, by nie szukać innego leku na gorączkę.

Historia mogła na tym pozostać. Jednak w 1948 roku amerykańscy naukowcy Bernard Brodie i Julius Axelrod odkryli, że paracetamol jest w rzeczywistości jednym z produktów powstałych w wyniku degradacji leków, takich jak antyfebryna, przez organizm. To właśnie ten metabolit posiada właściwości przeciwgorączkowe, podczas gdy inne produkty degradacji są odpowiedzialne za toksyczne skutki działania antyfebryny. W 1955 roku wprowadzono na rynek pierwsze tabletki paracetamolu, najpierw w Stanach Zjednoczonych, a następnie w Wielkiej Brytanii i Francji. W 1964 roku francuskie laboratoria Bottu stworzyły markę Doliprane (która właśnie została sprzedana przez Sanofi amerykańskiemu funduszowi inwestycyjnemu). Do dziś jest to najczęściej sprzedawany lek we Francji, z ponad 400 milionami sprzedanych pudełek w porównaniu z 540 milionami pudełek paracetamolu sprzedanych we francuskich aptekach.