Jak Kodeks Hammurabiego wpłynął na współczesne systemy prawne

Minęło prawie 3800 lat od czasu, gdy Hammurabi panował na terenach starożytnej Mezopotamii, regionu między rzekami Tygrys i Eufrat, który obejmuje obecnie Irak, a także części Kuwejtu, Turcji i Syrii. Jednak babiloński król, którego wizerunek znajduje się wśród panteonu starożytnych prawodawców wyrzeźbionych na południowej ścianie sali Sądu Najwyższego USA, wciąż posiada wpływy odczuwalne do dzisiaj.

Jest tak ze względu na Kodeks Hammurabiego, zbiór 282 praw i regulacji zapisanych w piśmie klinowym na powierzchni kamiennego monumentu o wysokości siedmiu stóp i czterech cali, który został odkryty przez francuskiego badacza Jacques'a de Morgana w 1901 roku i obecnie jest częścią kolekcji Luwru w Paryżu.

Historycy opisują Kodeks Hammurabiego jako symbol starożytnego mezopotamskiego systemu rozstrzygania sporów, karania przestępstw i regulacji praktyk biznesowych, który miał wczesny wpływ na rozwój systemów prawnych i sądowych, rządzących Stanami Zjednoczonymi i innymi współczesnymi społeczeństwami przez wiele wieków.

Kodeks „reprezentuje dobrze zachowany i szczegółowy starożytny zapis na temat prawa i porządku podczas Pierwszej Dynastii Babilonu” – wyjaśnia Kelly-Anne Diamond, adiunktka historii na Uniwersytecie Villanova.

Ustanowienie „domniemania niewinności”

Jak zauważa Diamond, niektóre prawa Hammurabiego mogą dzisiaj wydawać się nadmiernie surowe, a nawet barbarzyńskie – na przykład sprzedaż skradzionej własności i budowa wadliwego domu, który uległ zawaleniu, były karane śmiercią, a karą dla niewolnika, który zaprzeczył władzy pana, była amputacja ucha. „Ale istnieją też inne, które sugerują troskę i poczucie odpowiedzialności wobec marginalizowanych grup” – mówi. „Na przykład w Kodeksie Hammurabiego możemy znaleźć to, co określamy jako najwcześniejsze alimenty”.

„Kodeks przedstawia również zasady mezopotamskiego systemu prawnego, które wciąż są stosowane w amerykańskich salach sądowych. Kodeks nakazuje na przykład, że aby uznać kogoś za winnego przestępstwa, należy zgromadzić i określić dowody” – mówi Diamond. „Motyw «domniemania niewinności» rezonuje z nami” – dodaje.

Stela Hammurabiego jest zwieńczona rzeźbą przedstawiającą króla otrzymującego prawa od Shamasha, mezopotamskiego bóstwa słońca, które pełniło również rolę sędziego zarówno bogów, jak i ludzi. Ta historia na temat ich pochodzenia mogła pomóc w promowaniu wizerunku Hammurabiego jako władcy, którego moc pochodziła od bogów, ale uczeni twierdzą, że w rzeczywistości jego kodeks ewoluował z istniejących praw i wcześniejszych przypadków sądowych.

„Najwcześniejszy znany zbiór praw, sporządzony przez króla Ur-Nammę 300 lat przed Hammurabim, zawierał proporcjonalnie mniej kar fizycznych i więcej grzywien pieniężnych niż w prawach Hammurabiego” – wyjaśnia Amanda H. Podany, emerytowana profesor historii na California State Polytechnic University i autorka książki Weavers, Scribes and Kings: A New History of the Ancient Near East. „Ale w czasach Hammurabiego większość kar była faktycznie grzywnami, bez względu na to, co mówiły jego prawa. System sądowniczy prawdopodobnie działał w podobny sposób przez te wieki”.

Kodeks Hammurabiego a rzeczywiste prawo mezopotamskie

Kodeks Hammurabiego „różni się od wcześniejszych kodeksów prawnych z Mezopotamii, ponieważ jest bardziej szczegółowy, dając nam większy wgląd w prawa i zasady tamtego czasu, strukturę społeczną i sposób stosowania prawa wobec różnych grup ludzi” – wyjaśnia Dawn McCormack, dziekan Wydziału Studiów Podyplomowych na Middle Tennessee State University oraz historyk specjalizujący się w Egipcie i Bliskim Wschodzie. „W miarę jak populacja się różnicowywała, kodeksy prawne dostosowywały się do nowych okoliczności”.

Jednak nie jest jasne, jak dużą praktyczną wagę miał Kodeks Hammurabiego w swoim czasie. Jak zauważają historycy, nie jest to kompleksowy zbiór praw. Kodeks zawiera szczegółowe przepisy dotyczące spraw tak różnych, jak opłaty dla lekarzy za nastawianie złamanych kości czy koszt wynajmu wołu do młócenia ziarna, ale są również widoczne luki, takie jak brak podstawowego prawa przeciw morderstwu. „Hammurabi nie próbował objąć wszystkich możliwych naruszeń ani opracować zasad ich organizacji” – mówi Podany.

Chociaż Hammurabi przywiązywał dużą wagę do wyrycia swoich praw w kamiennej steli, Podany twierdzi, że zachowane mezopotamskie akta sądowe nie wskazują, że sędziowie w ogóle konsultowali się z kodeksem króla przy wydawaniu wyroków.

Zbiór praw Hammurabiego mógł być równie ważny dla samego wizerunku króla, jak dla rzeczywistego rządzenia. Ogłosił je pod koniec swoich 43-letnich rządów, w czasie, gdy być może dużo myślał o tym, jak zostanie zapamiętany przez przyszłe pokolenia. „Pokazują, że Hammurabi bardzo dbał o to, aby był postrzegany jako sprawiedliwy i uczciwy król, zarówno we własnym czasie, jak i w przyszłości” – mówi Podany. „Podkreślił to w prologu i epilogu do praw”.

„Nie ma wątpliwości, że Hammurabi chciał być postrzegany jako sprawiedliwy władca, który chronił swoich obywateli, oprócz tego, że był zastępcą bogów na ziemi, przywódcą wojennym, budowniczym i ostatecznym sędzią” – dodaje Diamond.

Kodeks symbolizuje sprawiedliwość i bezstronność sądową

Bardziej istotne może być postrzeganie Kodeksu Hammurabiego jako symbolu istniejącego mezopotamskiego systemu prawnego swoich czasów, którego innowacje wywarły trwały wpływ.

„Mezopotamczycy stworzyli system, który kładł duży nacisk na dotarcie do prawdy w sprawie poprzez wykorzystanie świadków, zeznań ustnych i pisemnych dowodów oraz przez składanie przysięg, że mówią prawdę” – wyjaśnia Podany. „Przysięgi były szczególnie skuteczne z powodu głębokiego przekonania ludzi, że bogowie ich ukarzą, jeśli skłamią pod przysięgą. Zespół sędziów wysłuchiwał sprawy, a urzędnicy często rejestrowali wydarzenia, które miały miejsce podczas procesu. Pokazują one, że system był skuteczny i godny zaufania. Zapewniał sposób unikania samosądu.”

Kodeks ma duże znaczenie, ponieważ promował ideę, że wyrok powinien być sprawiedliwy i bezstronny. Poprzez swój Kodeks Hammurabi przekazał, że był królem, który chciał zapewnić każdemu – nie tylko bogatym i wpływowym, ale nawet biednym – osiągnięcie sprawiedliwości, mówi Podany. To idea, do której współczesna sprawiedliwość wciąż dąży, choć nie zawsze udaje się jej to osiągnąć.