Jak rozwód Henryka VIII doprowadził do reformacji?

Kiedy w 1517 roku Marcin Luter ogłosił tezy krytykujące Kościół Katolicki, Henryk VIII stanowczo odrzucił argumentację przywódcy reformacji protestanckiej. W zamian za tę postawę papież nadał mu wzniosły tytuł Fidei Defensor, czyli obrońcy wiary. Zaledwie dekadę później Henryk VIII ostatecznie zerwał stosunki z Kościołem Katolickim, został ogłoszony Najwyższym Zwierzchnikiem Kościoła Anglii oraz zlikwidował wszystkie klasztory w kraju, zagarniając ich majątek i rozdzielił go według własnego uznania. Zatem co się zmieniło? Jak to się stało, że były „obrońca wiary” zapoczątkował reformację w Anglii?

Próba unieważnienia pierwszego małżeństwa

Choć pierwsze tendencje antyklerykalne pojawiły się w Anglii w latach dwudziestych XVI wieku, katolicyzm nadal cieszył się szerokim poparciem. Jeśli chodzi o Henryka VIII, król „nie chciał ani nie musiał zrywać stosunków z Kościołem”, mówi Andrew Pettegree, profesor historii na Uniwersytecie St. Andrews. „Nie musiał tego robić, bo i tak w dużej mierze sprawował władzę nad angielskim kościołem i jego dochodami… A nie chciał, ponieważ był człowiekiem raczej pobożnym”. Jednak około roku 1527 Henryk napotkał poważny problem: jego pierwsze małżeństwo, z Katarzyną Aragońską, nie przyniosło mu syna i tym samym męskiego następcy tronu. Henryk zakochał się również w Annie Boleyn, jednej z dam dworu swojej żony, której siostra Maria była wcześniej jego kochanką. Anna odwzajemniała uczucia króla, ale sprytnie odmówiła zostania jego kochanką, skupiając się na wyższych celach. Henryk poprosił więc papieża Klemensa VII o udzielenie mu rozwodu z Katarzyną. Twierdził, że małżeństwo to zostało zawarte wbrew woli Boga, ponieważ wcześniej Katarzyna przez krótki była żoną Artura, zmarłego brata Henryka.

Henryk w obliczu niekorzystnej polityki papieskiej

W innych okolicznościach król Anglii nie miałby większych trudności z uzyskaniem papieskiej dyspensy, która pozwalałaby mu na zostawienie pierwszej żony i poślubienie innej kobiety w celu spłodzenia męskiego potomka. „Dla europejskich książąt było jasne, że przedłużenie dynastii jest głównym priorytetem władcy”, mówi Pettegree. Ale czas nie był po stronie Henryka. W tym samym roku – 1527 – wojska Świętego Cesarstwa Rzymskiego zaatakowały i zniszczyły Rzym, zmuszając tym samym papieża Klemensa VII do ucieczki z Watykanu tajnym tunelem i schronienia się w Zamku Świętego Anioła. W tym czasie tytuł cesarza rzymskiego należał do króla Hiszpanii Karola V – ukochanego siostrzeńca Katarzyny Aragońskiej. Ponieważ papiestwo niemal całkowicie znajdowało się pod kontrolą Cesarstwa, Klemens VII nie był skłonny udzielić Henrykowi rozwodu z ciotką cesarza. Ale jednocześnie nie chciał stanowczo odmówić Henrykowi, więc przez kilka lat prowadził negocjacje z kardynałem Thomasem Wolseyem, mimo że król był coraz bardziej sfrustrowany.

Thomas Cranmer i Thomas Cromwell przychodzą z rozwiązaniem

To duchowny Thomas Cranmer i wpływowy doradca króla Thomas Cromwell, którzy byli protestantami, w przekonujący sposób przedstawili swoje stanowisko, zgodnie z którym, król Anglii nie powinien podlegać zwierzchnictwu papieża. Chcąc poślubić Annę, Henryk mianował Cranmera arcybiskupem Canterbury, a ten szybko udzielił władcy rozwodu z Katarzyną. W czerwcu 1533 roku Anna Boleyn w zaawansowanej ciąży została koronowana na królową Anglii podczas wystawnej ceremonii. Uchwalenie przez parlament Aktu Supremacji w 1534 r. umocniło odłączenie się od Kościoła Katolickiego i uczyniło króla Najwyższym Zwierzchnikiem Kościoła Anglii. Jak dodaje Pettegree, dzięki Cranmerowi i Cromwellowi oraz protestanckiej królowej u boku Henryka, Anglia zaczęła podążać ścieżką „wyznaczoną przez kontynentalną reformację”, między innymi tłumacząc Biblię na język angielski. Król podjął również decyzję o rozwiązaniu angielskich klasztorów i przejęciu kontroli nad ogromnymi posiadłościami Kościoła w latach 1536-40, co Pettegree nazywa „największą redystrybucją własności na terytorium Anglii od czasu inwazji Normanów w 1066 roku”. Cały majątek powrócił do króla, a Henryk wykorzystał go, aby nagrodzić swoich doradców, zarówno protestanckich, jak i konserwatywnych, w podziękowaniu za lojalność. „Nawet katolicy byli kuszeni wizją powiększenia swoich posiadłości ziemskich za pomocą dawnych własności klasztornych”, twierdzi Pettegree.

Córka Anny Boleyn dokończyła reformację

Jak już wiemy, Anna Boleyn nie dała Henrykowi upragnionego syna (ale urodziła córkę, przyszłą Elżbietę I), a w 1536 roku król zakochał się w innej damie dworu, Jane Seymour. W maju tego roku, po tym jak Cromwell, były sojusznik królowej, przyczynił się do skazania jej za cudzołóstwo, kazirodztwo i spisek przeciwko królowi, Anna została stracona. W październiku 1537 roku Jane Seymour urodziła pierwszego męskiego następcę Henryka, przyszłego króla Edwarda VI, a dwa tygodnie później zmarła w wyniku komplikacji okołoporodowych. Przez resztę życia Henryka frakcje ewangelickie i konserwatywne walczyły o wpływy – często z morderczymi skutkami – ale po śmierci króla w 1547 r., krótkie panowanie jego syna zostało zdominowane przez ewangelickich doradców protestanckich, którzy dzięki temu byli w stanie wprowadzić w Anglii znacznie bardziej radykalną reformację. Jednak Edward zmarł młodo w 1554 roku, a jego przyrodnia siostra, katoliczka Maria I, podczas swojego panowania cofnęła wiele z tych zmian. To królowa Elżbieta I, córka Anny Boleyn, która władała Anglią przez prawie 50 lat, dokończyła reformację zapoczątkowaną przez jej ojca. Jeśli chodzi o Henryka VIII, do końca życia pozostał on konserwatywnym katolikiem, żywiącym osobistą nienawiść do Marcina Lutra, pomimo rewolucyjnych zmian, których dokonał na jego wzór. „Rozwód zdecydowanie jest sednem sprawy” – podsumowuje Pettegree. „Gdyby nie było problemów małżeńskich, jestem prawie pewien, że nie byłoby reformacji w Anglii, przynajmniej za życia Henryka”.