Jak surowy system wojskowy starożytnej Sparty trenował chłopców na zaciętych wojowników?

Dzięki, między innymi, bitwie pod Termopilami w 480 p.n.e., podczas której niewielka grupa żołnierzy spartańskich pozostała na polu bitwy, by walczyć do ostatniej kropli krwi przeciwko znacznie liczniejszej armii perskiej, wojownicy ze Sparty od dawna słyną z militarnej biegłości i wytrwałości. Nawet dzisiaj słowo "spartański" przywodzi na myśl niesamowicie wysportowanego, utalentowanego wojownika, obojętnego na ból i strach.

„Inne [greckie] miasta-państwa posiadały dobre armie”, wyjaśnia Kimberly D. Reiter, profesor historii starożytnej i średniowiecznej na Uniwersytecie Stetsona. „Spartańska była uznawana przez większość za najlepszą”.

Jak zatem Spartanie stali się tak podziwiani? Jednym z czynników była agoge - system edukacji i szkolenia, który zakładał stosowanie surowych, ekstremalnych i czasami okrutnych metod, aby przygotować chłopców do bycia obywatelami i żołnierzami Sparty.

„Agoge miało na celu wpajać żołnierskie cnoty: siłę, wytrzymałość, solidarność”, jak napisał kanadyjski historyk Mark Golden. Jednak osiągnięcie tego wiązało się z ogromnym kosztem - dzieciństwo spartańskich chłopców stawało się, według współczesnej perspektywy, traumatycznym doświadczeniem.

Szkolenie rozpoczynało się we wczesnym dzieciństwie. 

Według starogreckiego historyka Plutarcha, który pisał kilka wieków po okresie świetności Sparty w V wieku p.n.e., Spartanie zaczynali kształtować żołnierzy krótko po narodzinach, gdy niemowlęta płci męskiej były oceniane przez starszych Spartan. Dzieci „dobrze zbudowane i mocne” mogły pozostać przy życiu, podczas gdy te, które zostały uznane za chore lub zdeformowane, pozostawiano u podnóża góry, aby umarły.

W wieku siedmiu lat spartańscy chłopcy byli oddawani przez rodziców pod opiekę państwa, a następnie organizowani w kompanie, które razem mieszkały, uczyły się i trenowały.

„Chłopiec, wyróżniający się w ocenach i najbardziej odważny w walce, był mianowany kapitanem kompanii”, pisał Plutarch. „Reszta nie spuszczała go z oczu, wykonując jego polecenia i poddając się wyznaczonym przez niego karom; ich szkolenie było praktyką posłuszeństwa”.

Plutarch przedstawiał spartańskich chłopców jako otrzymujących niewiele nauk. Jednak Stephen Hodkinson, emerytowany profesor historii starożytnej na Uniwersytecie w Nottingham w Wielkiej Brytanii, twierdzi, że w różnych źródłach można znaleźć wskazówki, iż otrzymywali „standardową, elementarną grecką edukację w czytaniu, pisaniu, liczeniu, śpiewie i tańcu”.

Według Plutarcha, w celu ich zahartowania, spartańscy chłopcy byli zmuszani do chodzenia boso i rzadko się kąpali lub używali maści, aby ich skóra stawała się twarda i sucha. Jako odzież otrzymywali tylko jedno okrycie, które nosili przez cały rok, aby nauczyć się znosić ciepło i zimno, a łóżka własnoręcznie robili z roślin, które musieli wyrwać z ziemi gołymi rękami z brzegów rzek.

Jak twierdzi Plutarch, w miarę jak młodzi Spartanie dorastali, byli zobowiązani do coraz intensywniejszych ćwiczeń, aby wzmocnić swoje ciała. Jak zauważa Donald G. Kyle w swojej książce Sport i widowisko w starożytnym świecie, spartańska młodzież musiała regularnie poddawać się oględzinom nago, a chłopcy, którzy nie wyglądali wystarczająco sprawie, byli chłostani.

Spartańscy chłopcy byli poddawani brutalnym konkursom.

Oprócz biegów i zapasów, spartańskie obyczaje sportowe obejmowały szczególnie brutalny konkurs, w którym dwie drużyny próbowały wypchnąć siebie nawzajem z wyspy, poprzez popychanie, kopanie, gryzienie i wydłubywanie oczu przeciwnikom, jak pisze Kyle w swojej książce.

Życie spartańskich chłopców było utrudnione także ze względu na skromną dietę. Ksenofont, filozof i historyk żyjący od końca V do połowy IV wieku p.n.e., zauważył, że jednym z celów takiego odżywania było utrzymanie szczupłości, co Lykurg, założyciel systemu spartańskiego, uważał za czynnik wpływający na wzrost. Jednak głód chłopców miał również ośmielić ich do kradzieży jedzenia z ogrodów i innych miejsc, „aby uczynić ich bardziej zaradnymi w zdobywaniu zapasów i lepszymi wojownikami” - pisał Ksenofont. Jednak, aby nauczyć ich sprytu, chłopców, którzy zostali przyłapani na kradzieży, biczowano.

Tak surowa kara była znaczącym elementem spartańskiego systemu szkoleniowego. Spartanie uczynili z niej coroczną tradycję, podczas której chłopcy próbowali ukraść sery z ołtarza świątynnego, co wymagało uniknięcia uzbrojonych w bicz strażników.

„Biczowanie było próbą odwagi i stoicyzmu”, mówi Reiter. „Chłopcy z niecierpliwością oczekiwali publicznego wykazu hartu swego ducha”.

Agoge była „próbą przez mękę”, jak napisał Paul Cartledge, emerytowany profesor kultury greckiej na Uniwersytecie Cambridge, w swojej książce z 2003 roku Spartan Reflections. Były to jednak istotne kroki w kierunku zostania wybranym do wspólnych grup jadalnych i stania się pełnoprawnym obywatelem i żołnierzem Sparty.

Czy Spartanie byli lepszymi wojownikami?

Mówiąc ściśle, agoge nie obejmowało szkolenia wojskowego, które rozpoczynało się na poważnie dopiero w momencie, gdy Spartanie stawali się dorosłymi żołnierzami. Jego prawdziwym celem było przygotowanie mężczyzn spartańskich do bycia uległymi członkami społeczeństwa, gotowymi poświęcić wszystko dla Sparty. W przeciwieństwie do innych greckich miast-państw, Sparta „była wyjątkowa pod względem stabilności społeczno-politycznej”, mówi Hodkinson. „Powodem tego był sposób wychowywania chłopców, wpajający zachowania sprzyjające harmonii i współpracy”.

Jednak nacisk na utrzymanie sprawności fizycznej w spartańskiej edukacji pomagał żołnierzom na polu bitwy. „To sprawiało, że byli bardziej wytrzymali i silniejsi, bardziej zdolni do utrzymania ciężkiej, w zasadzie drewnianej tarczy w słońcu, lepsi w popychaniu i pchaniu, lepsi w byciu wytrzymałym”, mówi Cartledge.

Prawdziwym sekretem Spartan nie była jednak sprawność fizyczna ani obojętność na ból i cierpienie, ale przede wszystkim doskonała organizacja. Spartańscy żołnierze nieustannie się szkolili, aż do perfekcji opanowując taktyki. „To prawdopodobnie ich szkolenie w manewrach taktycznych sprawiało, że spartańscy żołnierze mieli przewagę na polu bitwy” - pisze J.F. Lazenby w swojej książce The Spartan Army.

„Ksenofont przekazuje, że armia spartańska była w stanie wykonywać manewry, których inni nie potrafili, dzięki swojemu wyszkoleniu”, mówi Cartledge.

Według Plutarcha, Spartanie kontynuowali regularne szkolenie wojskowe przez całe dorosłe życie. „Nikomu nie wolno było żyć tak, jak mu się podoba, ale w ich mieście, zupełnie jak w obozie wojskowym, zawsze mieli ustalony regulamin”, pisał. Jak wspomina Cartledge w Spartan Reflections, dopiero po osiągnięciu 60 roku życia Spartanie wreszcie mogli przejść na emeryturę i opuścić armię – o ile dożyli tego wieku.

Sparta nie była niezwyciężona.

Stabilność, którą wprowadzała agoge, również „doprowadziła do pewnej sztywności”, mówi Hodkinson. Pomimo całej swej efektywności, Spartanie opierali się głównie na ograniczonym zestawie manewrów, a gdy te zawodziły, nie posiadali planu B.

Poza polem bitwy, sztywne przyjmowanie status quo narzucone przez spartański system edukacyjny utrudniało Spartanom radzenie sobie z problemami społecznymi w ich społeczności, takimi jak nierówności w posiadaniu ziemi i spadek liczby ludności.

„W końcu spowodowało to pewien rodzaj konceptualnego zamknięcia, ponieważ Spartanie nie mogli sobie wyobrazić żadnego innego rodzaju życia”, wyjaśnia Reiter. „To sprawiło, że Spartanie mieli bardzo duże trudności z zaakceptowaniem innowacji wojennych czy politycznych”.

W ten sposób reżim, który przyczynił się do uczynienia Spartan tak twardymi, przyczynił się również do ich ostatecznego upadku. W 371 r. p.n.e. Teby, konkurencyjne miasto-państwo, pokonały Spartę w bitwie pod Leuktrami, używając niekonwencjonalnych, kreatywnych manewrów kawaleryjskich, którym Spartanie nie potrafili się przeciwstawić, ze względu na brak elastyczności. To zakończyło dominację militarną Sparty, chociaż ich przerażająca reputacja przetrwała w historii.