Jakie zwierzęta znajdowały się na arce Noego? Oto teorie historyczne

Zdjęcie: Bridgeman Images 

Epicka powódź. Niebiański edykt. Charyzmatyczna menażeria. Zapisana w Księdze Rodzaju opowieść o Arce Noego zasłużyła na miano jednej z najsłynniejszych w Biblii. Ale jakie zwierzęta towarzyszyły Noemu na jego własnoręcznie zbudowanym statku? To skomplikowane pytanie, biorąc pod uwagę milczenie Biblii na temat omawianych gatunków. W opowieści wspomniane są z imienia tylko dwa zwierzęta – gołębica i kruk, które Noe wysłał, aby dowiedzieć się, czy powódź ucichła na tyle, że Ziemia nadawała się już do zamieszkania. Nie powstrzymuje to jednak artystów i naukowców od snucia wielu kolorowych – a czasem absurdalnych – domysłów na temat zwierząt, które dostały się na arkę. Ich teorie ostatecznie ujawniają więcej na temat epok, w których żyli. 

Średniowieczne wizerunki arki Noego 

Spekulacje na temat zwierząt w arce są prawie tak stare jak sama Biblia, a najstarszy zachowany obraz narracji biblijnej, odlany na monecie z III w. n.e., przedstawia arkę Noego. Wykonany z brązu na terenach dzisiejszej Turcji, przedstawia arkę i dwa ptaki, które nawiązują do gołębicy wysłanej przez Noego, aby dowiedzieć się, czy Ziemia nadaje się do ponownego zamieszkania. „Opowieści o zwierzętach naturalnie nas przyciągają” – mówi Elizabeth Morrison, starsza kuratorka rękopisów w J. Paul Getty Museum w Los Angeles i kuratorka różnorodnych wystaw poświęconych średniowiecznym ilustracjom zwierzęcym. Szczególnie umysły średniowieczne były zafascynowane światem przyrody i starały się przywiązywać wagę religijną do każdego aspektu historii Noego, od symboliki arki, przypominającej kościół po rzekome rozróżnienie przez Noego czystych i nieczystych zwierząt na pokładzie jego statku. Średniowieczni artyści i naukowcy często sporządzali listy tych zwierząt – ich kolorowe historie nawiązujące do narracji Noego – w bestiariuszach lub książkach z przesłaniem moralnym i mnóstwem zdjęć. „Historia o arce Noego ma tę dodatkową zaletę, że jest dramatyczna” – mówi Morrison. „To jak koniec świata, tyle że ratujesz zwierzęta”. W rezultacie, teksty i średniowieczne obrazy pełne są pomysłowych przedstawień życia zwierząt wśród stworzeń zamieszkujących morza i lądy, które uważa się za ocalone na biblijnej łodzi. 

Krowy, żyrafy i… jednorożce? 

Ale jakie konkretnie zwierzęta przedstawiali średniowieczni artyści? Do europejskich artystów, którzy nie mieli zbyt dużej wiedzy na temat rozległości światowej fauny i flory, zaliczały się zwierzęta znane z życia codziennego. Na przykład staroangielski Heksateuch, anglosaski rękopis z XI wieku, przedstawia krowy, kozy i świnie — pospolite zwierzęta udomowione w Europie — opuszczające arkę parami. Jednak bardziej egzotyczne zwierzęta przedstawione w innych rękopisach wskazują na wzmożony kontakt średniowiecznej Europy z resztą świata, najpierw poprzez handel, a następnie poprzez międzynarodowe eksploracje. XV-wieczni rzeźbiarze w katedrze w Norwich w Anglii przedstawiali Noego nie tylko z bydłem i ptakami, ale także z małpą — zwierzęciem, które choć nie pochodziło z północnych klimatów, było znajome ze względu na menażerie i dworskie rozrywki tamtych czasów. Na obrazach arki z tamtej epoki przedstawiono także żyrafy, pawie i lwy. Rzeźbiarze z Norwich umieścili na pokładzie arki jeszcze jedno, bardziej fantazyjne zwierzę — jednorożca. „Ludzie w średniowieczu nie mieli Wikipedii, samolotów odrzutowych ani zmysłu podróżowania” – mówi Morrison. „Tak naprawdę nie mieli dostępu do informacji”. Biorąc pod uwagę te ograniczone możliwości, ludzie tamtej epoki byli skłonni interpretować opowieści o nieznanych wcześniej zwierzętach zgodnie z własną wyobraźnią. W rezultacie bestie takie jak jednorożce, gryfy i stworzenia podobne do smoków są często przedstawiane obok prawdziwych zwierząt w bestiariuszach i iluminowanych tekstach przedstawiających arkę. 

Pojawiająca się nauka kształtuje teorie arki Noego 

Średniowieczni ludzie mogli uważać stworzenia takie jak jednorożce i smoki za prawdopodobne. Jednak opowieść o Arce Noego była w dużej mierze interpretowana jako symboliczna aż do czasów reformacji na początku XVI wieku, kiedy uczeni zaczęli traktować ją jako dosłowne wydarzenie historyczne. Stanowiło to prawdziwe wyzwanie dla intelektualistów, których zadaniem było połączenie szczegółów historii zarówno z wyłaniającymi się koncepcjami naukowymi, jak i niesamowitą różnorodnością zwierząt odkrytych podczas wzmożenia europejskiej żeglugi i eksploracji. Doprowadziło to do tego, co historyczka nauki Ruth Hill nazywa „oryginalnym i najbardziej kwestionowanym pochodzeniem debaty o gatunkach przed Karolem Darwinem” – oraz do szeregu konkurencyjnych teorii na temat zwierząt na arce Noego. Na przykład Jean Borrell, francuski matematyk znany również jako Johannes Buteo, twierdził, że na pokładzie arki znajdowały się tylko 93 rodzaje ssaków, a reszta, jego zdaniem, spontanicznie wyłoniła się z błota i dlatego nie wymagała ratowania. Hiszpański jezuita Benito Periera podobnie wysunął teorię, że wiele owadów, takich jak muchy, nie potrzebuje miejsc do cumowania na statku, ponieważ powstają ze zwłok, na których żerują. Brytyjski odkrywca Sir Walter Raleigh wysunął hipotezę, że na arce nie było gatunków „hybrydowych”, takich jak muły, ponieważ po prostu w tamtym czasie ich nie było. 

Hybrydowe szaleństwo – i narodziny koncepcji gatunku 

W XVII wieku pogodzenie nowych odkryć naukowych z historiami biblijnymi, takimi jak historia Noego, stawało się jeszcze trudniejsze. Jeden z takich badaczy, niemiecki polityk i jezuita Athanasius Kircher, próbował właśnie tego dokonać z Arca Noë. Księga z 1675 roku omawiała wszystkie aspekty selekcji, opieki i umieszczania wszystkich zwierząt na arce. Pomysły Kirchera na temat życia na arce szczególnie zapadły w pamięć — zwłaszcza że doprowadził on ideę „hybrydyzacji”, głoszoną przez Raleigha i inne umysły naukowe, do absurdalnej skrajności. Twierdził, że wiele gatunków lądowych to w rzeczywistości hybrydy, które mogą bezpiecznie opuścić arkę: zaliczały się do nich żyrafy, wielbłądy i lamparty oraz pancerniki jako produkt pokrycia żółwia i jeżozwierza. (Żadna teoria nie była prawdziwa.) Ze względu na możliwości, jakie dają tak zwane „hybrydy”, Kircher wyobrażał sobie, że Noe potrzebowałby jedynie 130 gatunków czworonożnych ssaków, 30 gatunków węży i 150 gatunków ptaków, aby ponownie zaludnić Ziemię po powodzi. „Kircher poprowadził swój styl badawczy tak daleko, jak to było możliwe, aż do upadku” – zauważają naukowcy Olaf Breidbach i Michael T. Ghiselijn w Proceedings of the California Academy of Sciences. Ale w rzeczywistości idee zrodzone przez Kirchera, Buteo i innych, ostatecznie pomogły w narodzinach koncepcji gatunków biologicznych, która rozpoczęła się w XVI wieku. Pomysł był niespotykany przed mentalnymi eksperymentami z menażerią Noego, które skłoniły naukowców takich jak Buteo i Kircher do klasyfikowania i uszeregowania zwierząt w celu ustalenia, czy nadawałyby się do arki. Koncepcja gatunku pojawiła się w samą porę — jak zauważa Hill, pogląd, że wszystkie zwierzęta mogły być pasażerami arki, szybko stał się „wysoce nieprawdopodobny”. Po stuleciach czasem fantazyjnego, czasem analitycznego spojrzenia na biblijne zwierzęta naukowcy i artyści w końcu poszli dalej, nieumyślnie pozostawiając za sobą kluczowe kamienie milowe w naszym rozumieniu świata przyrody.