Kamień z Rosetty: Jak rozszyfrowano martwy język

Rozbita płyta kamienna odsłoniła tajemnice starożytnego Egiptu.

Jednak wiele z tego, co obecnie uważamy za oczywiste o świecie mumii, piramid i grobowców, przez wieki pozostawało owiane milczeniem, aż do momentu, gdy francuscy żołnierze natknęli się w 1799r. na połamaną płytę z napisem na kamieniu.

Artefakt przedstawiał trzy różne starożytne pisma. Znaleziony podczas kopania przez armię Napoleona fundamentów fortu w Rosetta w Egipcie (obecnie El-Rashid), kamień okazał się kluczem do rozszyfrowania hieroglifów – starożytnego egipskiego systemu pisma – i ujawnił tajemnice jednej z najstarszych cywilizacji świata.

Wtedy jeszcze nikt nie potrafił odczytać zgrabnych obrazków i symboli wyrytych w kamieniu i namalowanych na papirusowych zwojach odkrytych w świątyniach nad Nilem – choć średniowieczni arabscy uczeni i podróżnicy epoki renesansu od dawna uważali je za źródło fascynacji.

Znaczenie wyrytej płyty zostało natychmiast dostrzeżone, nawet przez żołnierzy, powiedziała egiptolog Ilona Regulski. Jest ona kuratorem nowej wystawy w Muzeum Brytyjskim w Londynie, która bada wyścig do rozszyfrowania kamienia z Rosetty i świętuje 200-lecie przełomu.

Bogato ilustrowana Księga Umarłych, zwój papirusowy liczący ponad 3000 lat, ma ponad 4 metry długości.

Zgodnie z warunkami porażki Napoleona w regionie, siły brytyjskie wysłały płytę, wykonaną z ciemnego, podobnego do granitu kamienia znanego jako granodioryt, do Wielkiej Brytanii, gdzie trafiła do Muzeum Brytyjskiego w 1802 roku. Odlewy zostały wykonane i wysłane do egiptologów w całej Europie – jako wczesna próba crowdsourcingu.

„W ciągu dwóch lat od odkrycia kamienia, każdy europejski kraj był w posiadaniu jego kopii. I to był świadomy proces uczonych, aby dystrybuować tekst, ponieważ każdy chciał przyspieszyć proces” – powiedziała Regulski. 

„Myślę, że dla wielu uczonych w tamtym czasie nie miało znaczenia to, kto będzie pierwszy, byleby tylko zostało to zrobione, bo była nadzieja, że da to tak wiele informacji o starożytnym Egipcie, co okazało się prawdą”.

Starszy konserwator Stephanie Vasiliou (z lewej) i były student konserwacji Shoun Obana (z prawej) czyszczą "Zaczarowaną Kotlinę" pochodzącą z sarkofagu Hapmena z 600r. p.n.e., wystawioną w Muzeum Brytyjskim.

Jednak dążenie do rozwikłania starożytnego pisma zajęło dwie dekady objazdów po językowych zaułkach – eon w erze Google translate.

„Jeśli spojrzymy na notatki, a to było dla mnie pewnym zaskoczeniem, kiedy zaczęłam pracować nad tą wystawą... to nie jest jeden krok po drugim. To wiele błędnych zwrotów” – powiedziała.

Na złamanym kamieniu widnieją trzy pisma w dwóch językach – 14 wierszy formalnych hieroglifów, 32 wiersze w języku demotycznym (uproszczone, codzienne pismo używane w starożytnym Egipcie) i 54 wiersze starożytnej greki – jako jedynej rozumianej w tamtym czasie. Sama inskrypcja to masowy dekret uchwalony w 196r. p.n.e. przez radę kapłanów z okazji pierwszej rocznicy koronacji 13-letniego Ptolemeusza V Epifanesa.

Eugène Champollion naszkicował ten XIX-wieczny portret Jean-François Champolliona (1790-1832) tuszem na papierze.

Młody Francuz Jean-François Champollion dokonał wielkiego przełomu. Jako pierwszy dogłębnie przestudiował pismo w wieku 17 lat, decydując się skupić na zakreślonych hieroglifach, które uważano za imiona ważnych egipskich postaci.

„Pierwsze dobre spojrzenie rzuca w 1808 roku, ale jest bardzo zniechęcony, ponieważ uważa to za bardzo trudne. I narzeka, że kopie nie są dobre. I tak patrzy na kilka innych obiektów i jest wtedy również bardzo zniechęcony. I wtedy mówi: OK, rezygnuję z tego wszystkiego” – opowiada Regulski.

Sfrustrowany, wstrzymał swoje wysiłki, decydując się na zanurzenie w koptyjskim – żywym języku wywodzącym się ze starożytnego Egiptu.

W Anglii główny rywal Champolliona w wyścigu o rozszyfrowanie płyty skupił swoje wysiłki na demotycznej części kamienia. Dr Thomas Young wykazał, że ta część składała się zarówno z dźwięków, jak i znaków ideograficznych (słów lub idei). Pozostał jednak nieprzekonany, że hieroglify miały komponent fonetyczny.

Champollion ogłosił swój decydujący przełom we wrześniu 1822 roku, według Ilony Regulski dowodząc, że był to język fonetyczny, a nie tylko pismo.

Ten lniany bandaż mumii, wypożyczony z Luwru w Paryżu, był pamiątką z wczesnego wydarzenia związanego z odsłanianiem mumii w 1600 roku. Uczestnicy wtedy nie wiedzieli, co oznaczają hieroglify.

„Bardzo ważną rzeczą, którą odkrył Champollion i która odróżnia go od wszystkich innych, jest to, że zdawał sobie sprawę, iż nie jest to tylko system alfabetyczny, ale jest to system hybrydowy lub mieszany. Istnieją znaki, które są kompletnymi słowami, a następnie są znaki, które są pojedynczymi literami i to wszystko działa razem jako całość. Udało mu się to zrozumieć” – wyjaśnia Regulski.

Kamień z Rosetty jest eksponowany w Muzeum Brytyjskim od 1802 roku, z jedną dwuletnią przerwą podczas I wojny światowej, kiedy dla bezpieczeństwa był trzymany pod ziemią. W związku z rocznicą jego rozszyfrowania, egiptolodzy ponowili wezwania do zwrotu przedmiotu. Regulski powiedziała jednak, że muzeum nie otrzymało żadnej formalnej prośby od Egiptu.

Wystawa celebruje także swawolę kultury ujawnioną przez hieroglify – dlaczego i jak mumifikowano zmarłych, wyrafinowane systemy pomiaru czasu, a także jak zwykli ludzie kochali się, pobierali, rozwodzili, prowadzili rachunki i robili interesy.