Kiedy nasi przodkowie zaczęli chować swoich zmarłych?

Zdjęcie: STEFAN HEUNIS/AFP/Getty Images

Wraz z rybołówstwem, tworzeniem sztuki i wykorzystaniem ostrzy jako narzędzi, chowanie zmarłych było kiedyś uważane za jedną z cech definiujących Homo sapiens od naszych wymarłych przodków. Jednak od ponad wieku odkrycia archeologiczne, które wydają się być grobami wczesnych homininów, kwestionują pogląd, że praktyka ta jest wyłączna dla współczesnych ludzi. Co więcej, rozpoczęła trwającą do dziś debatę na temat tego, kiedy i gdzie miała swoje miejsce.

Tak było i w tym tygodniu, kiedy zespół naukowców ogłosił, że odkopał najwcześniejsze znane przykłady ludzkich pochówków. Oto co warto wiedzieć o kontrowersyjnych odkryciach i dlaczego tak trudno jest ustalić, kiedy nasi przodkowie zaczęli chować swoich zmarłych. 

Prehistoryczne pochówki w jaskiniach?

W 2013 roku dwójka grotołazów eksplorujących system jaskiń Rising Star około 30 mil na północny zachód od Johannesburga w Południowej Afryce odkryła szczątki Homo naledi. Wcześniej uważano go za nieznanego hominina o krótkich ramionach i mózgu o jednej trzeciej wielkości mózgu współczesnego człowieka, który jak się uważa żył między 240 000 a 500 000 lat temu. Wkrótce potem Lee Berger, paleoantropolog z Uniwersytetu Witwatersrand w Johannesburgu, poprowadził zespół naukowców na wielokrotne wykopaliska podziemnych jaskiń, podczas których znaleźli kości co najmniej 27 osobników.

Gdy Berger i jego koledzy opublikowali swoje początkowe ustalenia w czasopiśmie eLife w 2015 roku, zaznaczyli, że szkieletowe pozostałości pokrywały dno komory głęboko w jaskini i wysunęli hipotezę, że Homo naledi przenosili tam ciała, celowo pozbywając się swoich zmarłych.

Po kolejnych podziemnych wyprawach, odkryciu dwóch prawie kompletnych trupów oraz analizie osadów i skał z komory, zespół doszedł do wniosku, że Homo naledi nie tylko składali ciała w tym miejscu: chowali swoich zmarłych w jaskini, a następnie rzeźbili na jej ścianach sztukę, by oznaczyć groby. Ich ustalenia zostały opublikowane w wersji wstępnej 5 czerwca 2023 roku, z oczekiwaniem, że zostaną również opublikowane w czasopiśmie eLife po recenzji.

Jednak eksperci, tacy jak Paul Pettit, profesor archeologii paleolitycznej na Uniwersytecie w Durham i ekspert od praktyk pogrzebowych homininów, nie są jeszcze do tych twierdzeń przekonani.

„Nie jestem przekonany, że zespół udowodnił, że był to celowy pochówek, [czyli] wykopanie płytkiego grobu, złożenie w nim trupa i następnie przykrycie tego trupa wykopanym osadem” - mówi, cytując brak wyraźnych dowodów potwierdzających pochówek, takich jak widoczne „cięcia” wokół krawędzi przypuszczalnego grobu.

W podobny sposób Pettit zauważa, że Berger i jego koledzy nie zrobili wystarczająco dużo, by wykluczyć możliwość, że stopniowy, niskoenergetyczny ruch wody w otaczającym środowisku przyniósł pozostałości do jaskini, ostatecznie kwitując, że ustalenia są „intrygujące, ale trochę przedwczesne”.

Kiedy zaczęły się praktyki pogrzebowe? 

Biorąc pod uwagę, że pozostałości szkieletowe mogą się przesuwać, a nawet być przenoszone w inne miejsce w ciągu tysięcy lat, ustalenie, kiedy nasi przodkowie zaczęli chować swoich zmarłych, jest niezwykle trudnym zadaniem. Nie pomaga fakt, że wiele rytuałów związanych z celowym pochówkiem zmarłych - takich jak śpiew czy opowiadanie historii - jest „archeologicznie niewidocznych”, jak zauważył Pettit w artykule z 2018 roku.

Chociaż przez ostatnie 150 lat odkryto wiele pochówków neandertalczyków (Homo neanderthalensis), nie ma konsensusu co do tego, które z nich jako pierwsze miały miejsce celowo. Jednak pomiędzy niektórymi z bardziej niedawnych wykopalisk a ponownymi badaniami wcześniejszych odkryć istnieją mocne dowody sugerujące celowe pochówki neandertalczyków w La Chapelle-aux-Saints we Francji, jaskini Shanidar w Iraku i schronieniu skalnym La Ferrassie w Dordogne we Francji.

Uważa się, że najstarszy celowy pochówek ludzki miał miejsce około 100 000 lat temu w jaskini w Qafzeh w Izraelu, gdzie podczas wykopalisk w latach 30. i 60. XX wieku odkryto szczątki do 15 wczesnych Homo sapiens. Bardziej niedawno, celowy pochówek ludzki w Afryce został odkryty w 2013 roku nad wybrzeżem Kenii, gdzie mniej więcej 78 000 lat temu małe dziecko w wieku dwóch i pół lub trzech lat zostało położone w pozycji embrionalnej i ułożone do spoczynku w płytkim grobie.

Te pochówki są intrygujące nie tylko ze względu na ich czas, ale także dlatego, że są wczesnymi przykładami znajomego rytuału, który dziś nadal praktykujemy. Jednak według Pettita sam akt nie jest tak niezwykły, jak wiele ludzi może myśleć.

Rytuały oznaczające, nie tylko pochówki.

„Nie mam absolutnie żadnego problemu z możliwością, że inne — a nawet o małej objętości mózgu — homininy chowały swoich zmarłych", wyjaśnia, odnosząc się do wniosku Bergera, że Homo naledi brali udział w tej praktyce. „Wystarczy pomyśleć o matkach szympansów niosących naturalnie wysuszone ciała swoich zmarłych niemowląt, czy o termitach 'pochowujących' martwe osobniki swojego gatunku w osadzie, aby zrozumieć, że w prostym procesie pochówku jako takim nie ma niczego specjalnego."

Zamiast tego Pettit sugeruje, abyśmy spojrzeli poza pochówek, aby lepiej zrozumieć niuanse, jak wcześni ludzie reagowali na śmierć i upamiętniali zmarłych.

„Jeśli istnieje jedna praktyka, która jest specjalna i najwyraźniej unikalna dla późniejszego Homo, argumentowałbym, że to nie sam pochówek, ale kulturowe wyznaczanie konkretnych obszarów do pozbywania się zmarłych", napisał w 2018 roku. Podobnie Pettit zaleca, aby eksperci rozważyli, kiedy wczesne homininy zaczęły demonstrować przywiązanie do zmarłego, jak również kiedy działania i rytuały oznaczające śmierć kogoś zaczęły pełnić funkcję społeczną.