Tajemniczy starożytny manuskrypt nareszcie rozszyfrowany

Państwo Kuszanów było starożytnym krajem rozciągającym się na obszarze od dzisiejszego Uzbekistanu do północnych Indii, które pomogło rozpowszechnić buddyzm na terenie wschodniej Azji między pierwszym a trzecim wiekiem naszej ery. Zaczynając w latach 50. XX wieku, archeolodzy starali się zidentyfikować znajdujące się tam artefakty zawierające „nieznane pismo Kuszanów”, którego nie mogli zrozumieć. Jednak odkrywcy w Niemczech i Tadżykistanie ogłosili w lipcu 2023 roku, że nareszcie udało im się rozszyfrować część starożytnego pisma.

Naukowcy osiągnęli sukces poprzez zestawienie trójjęzycznego tekstu, który znaleźli francuscy archeolodzy w Afganistanie w latach 60. oraz dwujęzycznego tekstu, odkrytego przez tadżyckich archeologów w Tadżykistanie w 2022 roku.

Tak zwane dwu- lub trójjęzyczne teksty są równoległymi przykładami fragmentu pisma, prezentującymi podobne znaczenie, jednak w dwóch lub trzech różnych językach. Podobnie jak w przypadku Kamienia z Rosetty, te wielojęzyczne teksty pozwoliły badaczom zidentyfikować znaki oraz frazy w systemie pisma Kuszanów. 

Odnalezienie nowego „Kamienia z Rosetty”

Archeolodzy początkowo zidentyfikowali nieznany zapis z Państwa Kuszanów w latach 50., kiedy znaleźli znaki napisane atramentem na schodach w Surkh Kotal w Afganistanie. W latach 60. francuscy archeolodzy znów natknęli się na te same znaki na głazie w Dašt-i Nāwur, także w Afganistanie. Tekst na głazie zawierał pismo Kuszanów, a także zapiski w języku baktryjskim i Gāndhārī.

Jednak trójjęzyczny zapis nie od razu przyczynił się do przełomu w zrozumieniu nieznanego języka Kuszanów. Przyczyną tego był poniekąd fakt, że Francuzi zrobili zdjęcia tekstu w słabej jakości i użyli nieodpowiedniego rysunku do objaśnienia znaleziska, mówi Svenja Bonmann, badaczka lingwistyki na Uniwersytecie w Kolonii w Niemczech i główna autorka opublikowanego niedawno artykułu na temat nieznanego tekstu Kuszanów, upublicznionego w lipcu 2023 roku w Transactions of the Philological Society.

Bez wyraźnych, odpowiednich zdjęć trójjęzycznego tekstu, badacze nie mogli przetłumaczyć niezrozumiałego języka Kuszanów. Przez kolejne dekady archeolodzy odnaleźli wiele innych przykładów tego pisma, w tym srebrną miskę z wygrawerowanym napisem, znalezioną w Kazachstanie, jednak jego znaczenie nadal im umykało. Wtedy, w 2022 roku, tadżyccy archeolodzy znaleźli dwujęzyczny tekst w Wąwozie Almosi w Tadżykistanie, zawierający nieznany skrypt Kuszanów w towarzystwie języka baktryjskiego. 

„[Archeolodzy] kierowali się informacją podaną przez lokalnego mężczyznę”, mówi Jakob Halfmann, badacz lingwistyki na Uniwersytecie w Kolonii oraz współautor wyżej wspomnianego artykułu. „Widział inskrypcje po stronie gór, niedaleko swojego domu i starał się powiedzieć o tym archeologom już od jakiegoś czasu, ale dopiero w tamtym roku mu uwierzyli. Wtedy zaczęli ekspedycję i przekonali się, że tam rzeczywiście są jakieś napisy”.

Po zlokalizowaniu dwujęzycznego tekstu tadżycki archeolog Bobomullo Bobomulloey pracował z Bonmannem, Halfmannem oraz Natalie Korobzow, inną badaczką lingwistyki na Uniwersytecie w Kolonii, nad rozszyfrowaniem pisma (Bobomulloey i Korobzow także są współautorami artykułu).

Jednym z kluczowych odkryć było to, że imię władcy Vemy Takhtu pojawiło się w baktryjskich fragmentach tekstu zarówno w dwujęzycznym, jak i trójjęzycznym źródle, pozwalając im na rozszyfrowanie jego imienia w obu fragmentach pisma Kuszanów.

Ta strategia jest podobna do procedury, którą zastosował francuski filolog Jean-François Champollion, kiedy tłumaczył słynny Kamień z Rosetty, który zawiera tekst napisany egipskimi hieroglifami, pismem demotycznym oraz pismem greckim. Champollion zaczął od identyfikacji imion królewskich, takich jak Kleopatra, w greckim piśmie, a następnie szukał ich we fragmentach zapisanych starożytnym pismem egipskim. 

Rozświetlając Państwo Kuszanów

Większość archeologicznych przykładów nieznanego pisma Kuszanów datuje się na okres od drugiego wieku przed naszą erą do trzeciego wieku n. e. i znaleziono je na terenach dzisiejszego Kazachstanu, Uzbekistanu, Tadżykistanu i Afganistanu. Pismo odpowiadało nieznanemu irańskiemu językowi, który prawdopodobnie był jednym z języków oficjalnych w Państwie Kuszanów, obok języka baktryjskiego, Gāndhārī i Sanskrytu.

Jednym z powodów, dla których badania Bonmanna i jego współpracowniczki są znaczące, jest fakt, że dostarczają one dalszych dowodów na istnienie Vemy Takhtu, który rządził Państwem Kuszanów w pierwszym stuleciu i poszerzył jego granice o północno-zachodnie Indie. W przeszłości część uczonych prowadziła dyskusje, czy w ogóle istniał. Identyfikacja jego imienia w dwóch różnych przykładach pisma Kuszanów wzbogaca dowody historyczne, że był on znaczącym władcą.

Poza przetłumaczeniem imienia Vemy Takhtu, autorzy artykułu rozszyfrowali frazy „król królów” oraz „wielki wybawca” – obie opisujące władcę. Autorzy szacują, że odszyfrowali mniej więcej połowę znaków tego alfabetu i mają nadzieję na odkodowanie reszty w przyszłości. Dalsze badania mogą dostarczyć więcej informacji na temat tego kraju i ludzi, którzy żyli w nim około dwa milenia temu.